Onze Taal. Jaargang 59

[p. 102]

Waarom is zij een meisje en hij een man?
Over seksismen in taalgebruik

Johan van Hoorde - assistent Zakelijke Communicatie, Universiteit Antwerpen (UFSIA)

Eind 1988 was ik er via de tv getuige van hoe schaatsster Yvonne van Gennip en renner Steven Rooks gelauwerd werden als respectievelijk sportvrouw en sportman van het jaar. Over Van Gennip was iedereen het eens. Met haar prachtprestatie op de Olympische Winterspelen van Calgary had geen ander meisje de onderscheiding zo verdiend, hoorde ik. Over Rooks bestond wel discussie. Hij was toch maar tweede geworden in de Tour de France. En tenslotte was Marco van Basten met zijn reuzegoals tijdens het WK-voetbal toch dé man van het afgelopen sportjaar geweest.

Is het u ook opgevallen dat sportvrouwen zo vaak als ‘meisjes’ worden aangeduid, terwijl men het bij mannelijke sportlui vrijwel uitsluitend over ‘mannen’ heeft? Deze onhebbelijke gewoonte is stellig een uiting van seksisme: achterstelling of geringschatting van vrouwen om hun vrouw-zijn. In deze bijdrage neem ik enkele vormen van seksistisch taalgebruik onder de loep.

Verdoezelde vrouwen

Heel wat mensen kiezen nog altijd voor mannelijke naamwoorden in gevallen waar zowel mannen als vrouwen bedoeld zijn of kunnen zijn. Dit generisch (ofwel: gemeenslachtig) gebruik werkt vaak discriminerend voor vrouwen.

Zo hoorde ik de personeelschef van een biergigant over het personeelsbeleid in zijn bedrijf verklaren:

Onze dienst behandelt iedere werknemer als een volwaardig mens. Als iemand bijvoorbeeld niet goed blijkt te functioneren, heb ik een persoonlijk gesprek met de man in kwestie en zoek ik samen met hem naar een oplossing.

De personeelschef stelde het vooral geslachtsspecifiek gebruikte woord man blijkbaar gelijk met de sekseneutrale aanduiding mens. Daardoor verdoezelde hij op zijn minst de aanwezigheid van vrouwen in zijn bedrijf. Of gold de ‘menselijke’ aanpak alleen mannen?

Het gebruik van man in generische zin is vrijwel altijd te vermijden door echt gemeenslachtige woorden te gebruiken zoals staflid, iemand, persoon e.d.

Problemen van seksistische aard komen vooral ook voor bij afleidingen en samenstellingen met man. Zo zijn er de woorden bemannen, mangat, man-uren, mankracht en de beroepsnamen van het type ambachtsman, timmerman, cameraman. Ook hier zijn meestal bruikbare alternatieven voorhanden. Zo hoeft u niet te schrijven dat een centrale bemand wordt door 120 operatoren, maar kunt u net zo goed schrijven dat een centrale wordt bediend door 120 operatoren.

Sommige beroepsnamen zijn, zonder een kunstmatige indruk te wekken, te veranderen in echt generische woorden. Denk aan weervoorspeller in plaats van weerman. In bepaalde gevallen kan het woord op -man ook in het meervoud worden gezet, waardoor -man plaats ruimt voor bijvoorbeeld -mensen (dit zijn vakmensen).

De laatste jaren zijn vele nieuwe, echt neutrale woorden ontstaan. Zo heten vroedvrouwen (en -mannen) tegenwoordig verloskundigen, en zijn verpleegsters en verplegers nu zonder onderscheid verpleegkundigen. Ook woorden als mensuren en menskracht zijn in opmars. Sommige ‘menswoorden’ klinken misschien nog vreemd in de oren, maar andere lijken toch stilaan ingeburgerd te raken.

Het hij/zijn/hem-effect

Nauw verwant met het bovenstaande, en nog problematischer, is het generisch gebruik van de ‘mannelijke’ voornaamwoorden hij, hem en zijn. Als geslachtsspecifieke aanduidingen verwijzen die woorden uiteraard naar mannelijke personen. Als generische aanduidingen verwijzen ze naar klassen die zowel uit mannelijke als uit vrouwelijke leden bestaan. Dat leidt veelal tot seksistische effecten, zoals in de onderstaande verzonnen tekst:

Een politicus behoort rekening te houden met de signalen die hij ontvangt van de kiezer. Hij moet zich afvragen wie zijn kiezer is. Wat leeft er bij hem, wat is zijn sociale achtergrond, welke belangen heeft hij? De antwoorden op zulke vragen in een concreet politiek program vertalen, dát is pas humane politiek.

Het bovenstaande voorbeeld maakt duidelijk dat ook generisch gebruikte ‘mannelijke’ voornaamwoorden ervoor zorgen dat taal en taalgebruik de aanwezigheid van vrouwen in tal van maatschappelijke posities in onze samenleving onzichtbaar maken. De taalgebruiker bedient zich immers alleen maar van vrouwelijke voornaamwoorden om te verwijzen naar vrouwen en vrouwelijke groepen. Mannelijke woorden daarentegen duiden zowel specifiek mannelijke, onbepaalde als gemengde groepen aan. Op die manier stelt de taal mannelijkheid als regel.

Voor aanduiding met vrouwelijke woorden blijft veelal alleen maar een beperkte hoeveelheid klassen over, die uitsluitend of hoofdzakelijk uit vrouwen bestaan. Het zijn de ‘klassieke’ vrouwenrollen: echtgenotes, moeders, kleuterleidsters, e.d. Alle andere rollen en taken, in maatschappelijk opzicht doorgaans de meest prestigieuze, zijn, althans in taalkundig opzicht, volstrekt mannelijk. Nochtans hebben vrouwen ook in die taken en functies een almaar stijgend aandeel.

De taalpraktijk is dus achterop geraakt bij de maatschappelijke realiteit. Mannelijke voornaamwoorden zijn trou-

[p. 103]

wens niet geschikt als generische verwijzers, want vrouwen weten nooit zeker of zij door die voornaamwoorden uitgesloten worden of dat zij eronder begrepen zijn.

Velen blijven denken dat het hier om een niet te verhelpen probleem gaat. ‘De Nederlandse grammatica heeft nu eenmaal de mannelijke pronomina tot generische verwijzers verheven’, lijken zij te denken, ‘en kunstmatige pogingen om dat te veranderen leiden geheid tot gewrongen taal.’ Om dat te bewijzen verwijzen ze dan naar tekstfragmenten vol hij/zij -paren.

Om niet voor seksist door te gaan, schrijven sommigen in een inleiding of in een voetnoot van een tekst dat ‘telkens als in de tekst hij voorkomt, daar ook vrouwen onder begrepen zijn’. Zij reduceren de aanwezigheid van vrouwen daarmee letterlijk tot een voetnoot, en hoeven hun taalgedrag verder niet aan te passen.

Toch is het voornaamwoordprobleem in verreweg de meeste gevallen wel degelijk op te lossen zonder enig nadeel voor de stijl. Veelal zijn bijvoorbeeld meervoudsvormen mogelijk. Zo ook in ons voorbeeld:

Politici behoren rekening te houden met de signalen die ze ontvangen van de kiezers. Ze moeten zich afvragen wie hun kiezers zijn. Wat leeft er bij hen,...?

Ongelijke behandeling

Ik wil als laatste onderdeel van deze bijdrage waarschuwen tegen nietparallel formuleren. Dat is een vorm van seksistisch taalgebruik die ontstaat als we over vrouwen anders spreken en schrijven dan we in vergelijkbare situaties over mannen zouden doen. Er zijn vele vormen van niet-parallel formuleren. Ik licht er slechts enkele uit.

Een nog veel voorkomend type bestaat erin op het uiterlijk van vrouwen te wijzen in situaties en contexten waarin zoiets voor mannen totaal ongebruikelijk zou zijn:

Het reclamebureau wordt geleid door twee vennoten: Ton Blank, een specialist in direct marketing, en Maartje van Oost, een aantrekkelijke en gedistingeerde vrouw.

Wie zulke uitingen gebruikt, doet geringschattend over vrouwen. Hun specifieke deskundigheid en eigenwaarde wordt volkomen in de marge geplaatst. Zij hoeven alleen maar te behagen.

Een zelfde geringschattend effect gaat uit van de andere vormen van nietparallel formuleren. Hiertoe behoort het gebruik van het bijvoeglijk naamwoord ‘vrouwelijk’ als lege bepaling in boodschappen waarin het vrouw-zijn op geen enkele wijze ter zake is. Een voorbeeld:

De leiding van de werf is in handen van een vrouwelijke ingenieur. Zij ziet er permanent op toe dat het werk volgens gedetailleerde technische specificaties verloopt.

Niemand zal in een dergelijke context ooit over een mannelijke ingenieur spreken. Het bijvoeglijk naamwoord ‘vrouwelijke’ is volstrekt irrelevant. Het werkt alweer geringschattend, alsof een ‘echte’ ingenieur alleen maar een man kan zijn.

Vrouwen worden ook veel gemakkelijker en veel frequenter met verkleinwoorden aangeduid en aangesproken. Dat werkt uiteraard betuttelend. Ooit was ik stafmedewerker bij het landelijk secretariaat van een sociaalculturele instelling. Mijn collega Greet werd door sommigen op vergaderingen steevast Greetje genoemd. Werd haar inbreng overeenkomstig daarmee geminimaliseerd? Die indruk had ik soms.

Over mannen en dames

Ten slotte noem ik nog het gebruik van de tritsen meisje - vrouw - dame en jongen - man - heer. ‘Vrouw’ en ‘man’ behoren telkens de gewone aanduiding te zijn. ‘Meisje’ en ‘jongen’ verwijzen in het gewone taalverkeer naar jongeren, ‘dame’ en ‘heer’ blijven beperkt tot een ietwat plechtige, formele sfeer. Toch stellen we in de praktijk vast dat voor vrouwen, anders dan voor mannen, nog altijd veel minder voor het gewone woord wordt gekozen. Vrouwen worden ‘meisjes’ of ‘dames’ genoemd in situaties waar voor mannen ‘jongen’ of ‘heer’ volstrekt ongebruikelijk zou klinken. Beide afwijkende aanduidingen hebben in die situaties iets kleinerends en betuttelends. Deze vorm van ongelijk taalgebruik voor mannen en vrouwen komt in tal van maatschappelijke sferen voor. Vooral in de sportjournalistiek is dit nog bijna dagelijkse kost. Zij die Yvonne van Gennip in situaties zoals hierboven een meisje noemen, dreigen haar, vaak ongewild, te discrimineren. Het is alsof zij de professionele waarde van haar prestaties naar beneden halen en die in de sfeer van jeugdig amusement brengen.

Niet-parallel formuleren valt, evenals ander seksistisch taalgebruik, makkelijk te verhelpen. Bij twijfel kunt u zich altijd de vraag stellen ‘Zou ik mij over een man op een vergelijkbare wijze hebben uitgelaten?’ Als dat niet het geval is, zal het meestal noodzakelijk blijken de formulering aan te passen.

De lezer zal het waarschijnlijk met me eens zijn dat Steven Rooks misschien wel de man maar zeker niet de jongen van het sportjaar 1988 was.

J. van Hoorde, ‘Twintig miljoen mensen spreken dagelijks Nederlands; ten minste de helft daarvan zijn vrouwen. Enkele taaie seksismen en hoe ze kunnen worden vermeden’, in: Communicatief, jg. 2 (1989), nr. 1, p. 9-16.