Onze Taal. Jaargang 59

[p. 97]

[Nummer 6]

[p. 98]

‘Welke meesterhand is hier aan het woord?’
Over ontspoorde metaforen

Peter Burger & Jaap de Jong

‘Ze is de Robocop van het kabinet: ze schiet op alles wat beweegt.’ Zo karakteriseerde verslaggever Ferry Mingele minister Maij-Weggen, nadat zij in korte tijd zowel collega Alders als oud-minister Korthals Altes de mantel had uitgeveegd. Goede metaforen verduidelijken en verrassen, en maken daardoor een tekst aantrekkelijker en overtuigender. Beeldspraak wordt daarom door alle schrijfadviseurs warm aanbevolen, maar zelden zonder waarschuwing: het is een geliefd, maar ook een riskant stijlmiddel. Gelukkige vondsten zijn in de pers - daar zullen we ons hier vooral toe beperken - schaarser dan gevallen van afgesleten of jammerlijk mislukte beeldspraak. De zoveelste ‘hoeksteen van de samenleving’; luchtvaartpassagiers die ‘in verschillende piepzakken tegelijk zitten’; ‘een pagekopje dat als een voetzoeker door het leven ging’ (kop in de Volkskrant, boven een artikel over de filmster Louise Brooks). Vaak zijn dergelijke missers het resultaat van een poging tot oorspronkelijkheid. Of, om het met de woorden te zeggen van de hoofdredacteur van Software magazine (jan./feb. 1990): ‘Ik kan het toch niet nalaten om ook even een ander geluid in de ring te werpen.’

Geslaagde metaforen zijn moeilijk in categorieën onder te brengen: elk geslaagd exemplaar is enig in zijn soort. Mislukte metaforen laten zich met iets meer gemak indelen. Wij onderscheiden hier twee belangrijke soorten: beeldbreuk en beeldbotsing.

Filosofisch talent

Voordat we het gaan hebben over mislukte metaforen, dient de vraag beantwoord te worden: wat zijn metaforen en hoe werken ze? Een metafoor - om het eenvoudig te houden - is de vorm van beeldspraak die iets door iets anders vervangt op grond van gelijkenis: Giethoorn, het Venetië van het Noorden.

Als vanzelf laten zich dus drie delen onderscheiden: het onderwerp, het beeld en het overeenkomstige element. ‘De taal is een handschoen die strak om de huid van de inhoud getrokken is.’ (Godfried Bomans) Hier is het onderwerp de taal, het beeld een handschoen en het overeenkomstige element, al zelf door Bomans onder woorden gebracht: ‘Je moet er een heleboel weggooien voor je die ene vindt die precies past.’

Het effect van een geslaagde metafoor berust niet alleen op de meest in het oog springende overeenkomst tussen onderwerp en beeld. Dat geldt ook voor het zusje van de metafoor, de alsvergelijking: wanneer Judith Herzberg over de snavel van een gierzwaluw schrijft dat die ‘als een stradivarius / met twee f-sleufjes (is) afgewerkt’, verbindt ze vogelsnavel en viool door meer dan alleen die twee openingen. Zonder dat de lezer dit bewust hoeft op te merken, hechten ook andere toepasselijke eigenschappen van het beeld (‘produceert geluid’, ‘kostbaar en gevoelig instrument’) zich aan het onderwerp. Twee halen, een betalen.

De verrassing is in deze voorbeelden het gevolg van de afstand tussen de twee delen. Zaken die op het eerste gezicht ver uiteenliggen, blijken plotseling toch vergelijkbaar te zijn. Het ontdekken van zo'n onverwachte koppeling veronderstelt het vermogen even buiten de vaste ordening van de wereld om te denken. Aristoteles noemde dit talent om het gelijke in het verschillende te herkennen - volgens hem een vereiste voor het vinden van een goede metafoor - niet zonder reden een filosofisch talent.

Beeldbotsing

Aan één onderwerp hoeft niet noodzakelijk slechts één beeld verbonden te worden. Metaforen en vergelijkingen kunnen desgewenst en met bevredigend resultaat in serie geschakeld worden, een procédé dat zo oud is als de wereld, of toch minstens zo oud als het boek Job: ‘Ja mijn dagen gaan sneller dan een ijlbode, / zij vlieden heen zonder het goede te zien. / Zij glijden voorbij gelijk biezen boten, / als een arend, die toeschiet op de prooi.’ Dit gaat goed zolang de beelden die elkaar opvolgen duidelijk van elkaar gescheiden zijn. De problemen beginnen als ze in elkaar gaan overlopen. Alsof de biefstuk met gebakken aardappeltjes en twee groenten wordt opgediend in de chocoladesaus van de poire belle Hélène.

Het Engels kent de term ‘mixed metaphor’. Wij stellen als vertaling ‘beeldbotsing’ voor, een stijlongeval dat ontstaat wanneer twee of meer metaforen op weinig zachtzinnige wijze worden gecombineerd, waardoor er zich ongewenste letterlijke betekenissen aan lezer en luisteraar opdringen. Een voorbeeld: ‘Het is zeer twijfelachtig of het (...) vredesplan (...) voldoende vaart zal kunnen krijgen om de intifadah, de motor van Arafats internationale successen, de wind uit de zeilen te nemen.’ (Cursivering van ons.) De Palestijnse volksopstand als de motor van Arafats internationale successen, dat is een conventioneel beeld. Tot zover is er niets aan de hand. Ook de uitdrukking ‘iemand of iets de wind uit de zeilen nemen’ heeft zijn waarde. Maar dat een motor de wind uit de zeilen genomen kan worden, zelfs door een vredesplan met een enorme vaart, nee. Hier wordt een te groot beroep gedaan op het voorstellingsvermogen van de NRC-lezers.

Uit een toespraak van een bedrijfsleider: ‘Met de verdere uitbouw van ons produktiepalet zal spoedig begonnen worden.’ De combinatie van de weinig frisse, maar niet onbruikbare metafoor palet met het cliché geworden uitbouw roept onbedoeld het beeld op van een grote spijkerpartij op een klein schildersplankje.

Nog een fraai voorbeeld van een frontale botsing tussen twee beelden is afkomstig uit een oud, maar succesvol briefadviesboek: ‘Het slot van de brief is de handdruk waarmee u afscheid neemt of een tot weerziens roept.’ De afsluitvorm als handdruk waarmee je afscheid neemt is al wat gewichtig, maar aan een correspondent die met een handdruk tot weerziens kan roepen is echt een groot variété-artiest of mimekunstenaar verloren gegaan. Ook in de volgende citaten botsen de beelden (cursief van ons):

[p. 99]

-	Bagdad Cafe, een stralend juweel, dat als een donderslag bij heldere hemel filmland kwam binnenzeilen. (Preview, dec./jan. 1989/90)
-	Het gaat daarbij om subtiele bouwstenen, die naar gelang de intentie van uw betoog dienen tot ondersteuning, versterking dan wel het ‘losser’ maken van uw speech. (Succesvolle modeltoespraken, een handboek voor managers)
-	Bij dat alles is een natuurlijk optreden de hoeksteen voor de mate waarin u succes en applaus oogst. (ibidem)

Beeldbreuk

Zijn er bij de beeldbotsing altijd minstens twee metaforen in het geding, bij een verwante stijlfout, laten we zeggen: de ‘beeldbreuk’, is dat er maar één. Een beeld ‘breekt’ wanneer de letterlijke betekenis ervan, die op de achtergrond altijd wel aanwezig is, door de combinatie met het onderwerp of met een ander zinsdeel op de voorgrond komt te staan. ‘James Bonds knieën, de achilleshiel van iedere skiër, begonnen pijn te doen.’ De achilleshiel-metafoor doet doorgaans minder denken aan het lichaamsdeel, dan aan een abstracte verborgen zwakke plek. Maar bij een ongelukkige combinatie met een ander, niet-overdrachtelijk, lichaamsdeel (knieën) dringt de letterlijke betekenis van de uitdrukking zich onweerstaanbaar op aan de lezer. Die probeert het zich ‘aanschouwelijk te maken voor het geestesoog’ - zo beschreef Aristoteles de werking van de metafoor - en huivert.

Ook de volgende beeldbreuken leveren ongewenste groteske of absurde voorstellingen op:

-	Ambtenaar Vroom heeft het mestoverschot in zijn portefeuille. (uit een beleidsnota)
-	Naar de rest kunnen ze, likkebaardend, fluiten.
-	Het kleffe kadetje bloeit nog in de Amsterdamse horeca.
-	In dit gebied springt vooral de weidevogel in het oog.

Beeldbreuk en beeldbotsing kunnen het averechtse gevolg zijn van stilistisch effectbejag, of juist ontstaan door nonchalance. Verraderlijk zijn met name van oorsprong technische termen als perspectief, basis, niveau, waarvan de beeldwaarde door veelvuldig gebruik zozeer is afgesleten, dat de schrijver zich niet realiseert dat hij met een metafoor van doen heeft. Dat kan tot ongelukkige verbindingen leiden:

-	We willen de jongens een uitzicht bieden op een perspectief. (een groepsleider)
-	Aan het eind van de cursus hoop ik een basis gevormd te hebben, die mij in de toekomst een ruggesteun vormt voor alle rapporten die nog geschreven moeten worden. (De cursist suggereert in deze brief dat hij zijn rapporten liggend schrijft.)
-	Wordt nu echter het volle accent gelegd op het aankweken van een bruikbaar instrumentarium (...) (T.T. ten Have: Andragogie, Een terreinverkenning)

Stijlfout als stijlmiddel

Koppenzetters lijken een groeiende ambitie te vertonen om bij te dragen aan de Vrij Nederland-rubriek ‘Geknipt voor u’. Misschien is het invloed van de Engelse pers, die te bespeuren valt in krantekoppen waarin de verantwoordelijke redacteur - met meer of minder bevredigend resultaat - met beelden gespeeld heeft:

-	Rechterhand van Gorbatsjov doet boekje open
-	Tranen als mosterd na de maaltijd
-	PTT biedt helpende hand bij telefoonsex (Trouw)
-	Lubbers ziet Abraham in feesttent

Stijlfouten, ook mislukte metaforen, kunnen in hun tegendeel verkeren wanneer ze met opzet worden toegepast. Marten Toonder maakt er gebruik van in de flapteksten voor zijn Bommelpockets: ‘Welk een meesterhand is hier aan het woord!’ ‘Maar het slotdeel klinkt op als een klaroenstoot die ik vooral jongere lezertjes als een les op het hart zou willen binden.’ (Overgehaalde landrotten) ‘Als artistiek onderlegd heer werd het warme hart, dat ik de Kunst toedraag, diep getroffen door de riem die er in dit magistrale werk onder gestoken werd.’ (Grofstoffelijke trillingen) Tot slot een subtielere manier om beeldbreuk te benutten. Er kunnen

[p. 100]

verrassende effecten bereikt worden door verscholen metaforen met opzet weer zichtbaar te maken en de discrepantie tussen de gewenste en de ongewenste betekenis uit te buiten. In een van de colleges die hij gaf als gastschrijver aan de Leidse universiteit, doceerde Gerard Reve:

‘Toch kan ik, door een cliché met een ander, weloverwogen woord of bepaling in verband te brengen, opeens de letterlijke betekenis van het cliché wederom tot leven brengen. Een voorbeeld: “Seks is iets heel moois, als je er even bij stilstaat.” Het cliché ergens bij stilstaan is gemunt tot de eenduidigheid van “nadenken, zich bezinnen”, maar door die seks in het onmiddellijk voorafgaande krijgt dat “er even bij stilstaan” opeens zijn letterlijke betekenis terug.’

Het cliché ‘mondjesmaat’ betekent niets anders dan ‘zuinigjes aan’, ‘bij kleine beetjes tegelijk’. Als ik echter schrijf, dat het voor iemands volksgezondheid beter is dat hij, des morgens vroeg, op het privaat, de gehele uilebal ineens weet te vervaardigen, in plaats van de boel mondjesmaat over de dag verdeeld, dan stellen wij ons opeens uit het cliché dat mondje voor, dat een weinig aangename taak vóór zich heeft.’ (Zelf schrijver worden, blz. 69, 70)

Slotakkoord

Er zou nog veel meer te zeggen zijn over mislukte metaforen. We denken daarbij bijvoorbeeld aan gezochte variaties op staande uitdrukkingen: ‘Links en rechts spinnen ranzig garen bij bloot-tv’ (kop boven een stuk van mediarecensent Sietse van der Hoek in de Volkskrant, waarvan de eerste zin luidt: ‘Hoe handjeklapsgewijs een non-onderwerp door de media giert.’) Maar daarvoor ontbreekt hier helaas de ruimte. Om het met de woorden te zeggen van de auteur van Succesvolle modeltoespraken: ‘Zo gaat het vaak in het leven: wanneer er iets moois bloeit, komt het slotakkoord in zicht.’

De knipsels bij dit artikel werden verzameld door Harry Cohen, die wij van harte danken voor zijn voorbeelden en suggesties.