Onze Taal. Jaargang 59

[p. 73]

[Nummer 5]

[p. 74]

Taal van het journaal

Dr. P.G.J. van Sterkenburg - directeur Instituut voor Nederlandse Lexicologie

Zeven dagen per week is, met een gemiddelde kijkdichtheid van vijf miljoen kijkers per uitzending, het NOS-journaal het machtigste medium van Nederland. Zeven dagen per week brengt het Journaal nieuws, dat wil zeggen berichten over iets dat nog onbekend was. Het Journaal heeft behoefte aan maatschappelijke veranderingen, aan specifieke gebeurtenissen vooral, om over te kunnen rapporteren. Men zou ook kunnen zeggen dat het Journaal bestaat bij de gratie van veranderingen, er zich zelfs mee identificeert en wel op een zodanige wijze dat nieuws verandering betekent. Van een woordenaar die op zoek is naar een representatieve materiaalverzameling van hedendaags Nederlands om op basis daarvan een wetenschappelijk woordenboek van het twintigste-eeuws Nederlands te gaan schrijven, mag men verwachten dat hij de vraag stelt: ‘Wat is, als wij naar de woorden kijken die erin voorkomen, het belang van de NOS-journaals voor het Nederlands?’

In mijn onlangs bij de SDU te 's-Gravenhage verschenen studie Taal van het Journaal. Een momentopname van hedendaags Nederlands ben ik uitvoerig op die vraag ingegaan. Ik heb me daarbij gebaseerd op de volledig uitgeschreven teksten die door de presentators worden voorgelezen. Voor de lezers van Onze Taal wil ik graag een aantal van mijn bevindingen uitstallen.

1. Het materiaal dat ik bestudeerde, is afkomstig uit de jaren 1986 t/m 1989. In totaal gaat het om, afgerond, 1,2 miljoen woordvormen (695.000 van het Journaal voor volwassenen, en 490.000 van het Jeugdjournaal). Als men al deze woordvormen herleidt tot de vorm waaronder zij in een woordenboek beschreven moeten worden - bijvoorbeeld neem, neemt, nemen, neme, nemend, name, namen, genomen herleid tot de onbepaalde wijs nemen - dan bedraagt het aantal verschillende woorden in het Journaal voor volwassenen ongeveer 15.000, in het Jeugdjournaal nauwelijks meer dan 6000. Deze getallen steken schril af bij de tegenwoordige linguïstische opvatting dat een doorsnee moedertaalspreker met iets meer dan basisonderwijs circa 25.000 woorden actief en passief tot zijn beschikking heeft.

2. De beperkte omvang van die woordenschat wordt ten eerste veroorzaakt door de eenzijdigheid van alle nieuws, ten tweede doordat de taal ook bij het NOS-journaal ondergeschikt is aan het beeld. Het beeld noopt tot een economisch en sober taalgebruik, met als gevolg veel ellipsen en nog meer grillige samenstellingen als halfelfjournaal, landbouwminister e.d.

Thematisch is dit nieuws beperkt omdat het wel geïnteresseerd is in rampspoed, schandalen, fraudes, nieuwe uitvindingen, maar niet in spruitjes, rode kool of tafelgerei. Een dergelijke beperking beroert natuurlijk de woordenrijkdom.

3. Toch is het die eenzijdigheid die tot taalgroei, dat wil zeggen tot nieuwe woorden leidt. Nieuwe begrippen, nieuwe objecten, gewijzigde maatschappelijke opvattingen, enz. moeten een naam krijgen, wil men erover kunnen berichten. Ik denk hier aan chemokar ‘auto die in sommige steden rijdt om het chemisch afval op te halen’, aan huisman ‘man die voor zijn gezin en huishouding zorgt en geen ander beroep heeft’ of aan natuurouders ‘vaders en moeders die op school helpen met lessen over de natuur’. Indien ik de taalgroei populair zou moeten beschrijven, dan zou ik dat bijvoorbeeld op de volgende manier doen:

(a)	als de Elfstedentocht doorgaat, leidt dat tot veel nieuwe samenstellingen met schaats: schaatsbaan, schaatsevenement, schaatsmarathon, schaatsrecord, enz.;
(b)	het populair worden van oorspronkelijk elitaire sporten heeft een identiek resultaat: strafbal, strafcorner bij hockey en een hele rits termen uit het tenniscircus zijn het gevolg van die populariteit;
(c)	de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl vermeerdert het Nederlands met een groot aantal samenstellingen met straling: stralingsapparatuur, stralingsgebied, stralingsmeter, stralingsongeluk, stralingsramp, stralingsziekte en andere.

Afbeelding 7. Willekeurig gekozen bericht

4. Kijkers verwerven die nieuwe woorden vaak onbewust via het Journaal doordat die journaals zeer regelmatig bekeken worden; soms kijkt men zelfs naar meer dan één uitzending per dag. Omdat het NOS-journaal als een gezaghebbende nieuwsbron wordt gezien, krijgt niet alleen de bron van dat nieuws, maar ook de presentator of presentatrice en het door hen gebruikte instrumentarium (beeld en taal) elementair gezag. Er ontstaat met andere woorden de hou-

[p. 75]

ding ‘het Journaal gebruikt het, dan zal het wel goed zijn’. Het Journaal is een van de belangrijkste trendsetters voor de norm van het Nederlands.

5. Het Journaal streeft steeds meer naar heldere en natuurlijke taal en gaat steeds vaker woorden en uitdrukkingen gebruiken die als kenmerkend mogen gelden voor de gesproken taal. Wat het eerste aspect betreft, mag men stellen dat het aantal moeilijke woorden relatief beperkt is. Ook is er weinig jargon. Met natuurlijke taal bedoel ik dat men zich steeds verder probeert los te maken van de ietwat plechtige woordenschat die wij vooral in geschreven taal tegenkomen, bijvoorbeeld: aanvangen, bevroeden, ochtendgloren of zetelen.

In opkomst zijn, of beter, frequenter gebruikt worden woorden en woordgroepen als sjoemelen, zoden aan de dijk zetten, niet lekker zitten. Ook specifieke spreektaalvarianten als goeie naast goede en nou naast nu zien wij steeds vaker opduiken.

6. Het Jeugdjournaal onderscheidt zich van de andere journaals doordat het net is of de spreektaal tot wet verheven is. De in het Jeugdjournaal voorgelezen berichten zijn afkomstig van redacteuren die spreektaal schrijven. Wellicht doet men dat om met het kijkerspubliek een solidariteitsrelatie op te bouwen, misschien ook gebruikt men de spreektaal als groepscode. Legio zijn de woorden en uitdrukkingen van het type de kluit belazeren, uit zijn dak gaan, een dikke portemonnee hebben, keetpartij, kledder, snertspelling, nogal wiedes, schransen, iets verknallen, verspijkeren, vulles, enz. Even talrijk zijn uitgesproken spreektaalvarianten van het type ikke, effe, niks, mekaar, jaja, heleboel, nou, verkleinwoorden op -ie zoals spekkie en blokkie en het veelvuldig gebruik van de overtreffende trap met als eerste lid aller: allersaaist, allerstomst, allernieuwst.

7. Het Jeugdjournaal onderscheidt zich ook in andere opzichten. Natuurlijk brengt het onderwerpen waarvan men kan verwachten dat zij het kijkerspubliek boeien. Talrijk zijn de berichten over dieren. Alleen al van de schildpadden paradeerden in 1988 de Matamata-, zee-, franje-, Amazone-, leder- en huiskamerschildpad in verschillende berichten op ons scherm.

Ook baby's, huishoudelijke artikelen, lekkernijen, schoolaangelegenheden, muziek en disco, hobby, sport, speelgoed, televisie, vakantie en zakgeld behoren tot belangwekkend nieuws van het Jeugdjournaal.

De woordenschat in deze journaals is tamelijk beperkt. Men mag daarbij evenwel niet uit het oog verliezen dat hij andere woorden behelst dan de journaals voor volwassenen, en die aanvult. Een vergelijking van de verschillende woordtypes leerde dat Journaal en Jeugdjournaal afgerond 13.500 woordtypes gemeenschappelijk hebben, dat 23.000 types alleen in het Journaal voorkomen, en dat het Jeugdjournaal 5.000 woorden kent die niet in het Journaal voorkomen.

Neem ik een willekeurige letter, bijvoorbeeld de d, dan laat één kolom al zien wat het karakter van die unieke woorden is uit het Jeugdjournaal: damestasje, danseuse, dansjurk, dansmarieke, dassenburcht, dassendrempel, decemberzegels, deftig, dekentje, dekhengst, deltavlieger, enz. Het gaat hier om een woordenschat die wij niet primair verwachten in berichten over rampspoed en calamiteiten, maar gewoonlijk aantreffen in huis-tuin-en-keuken-conversatie.

Wat naar mijn oordeel van het Jeugdjournaal ook gezegd moet worden, is dat het erop lijkt dat het meer moeilijke woorden gebruikt dan de andere journaals. Het doet dat evenwel op een pedagogische en ontwapenende wijze. Alles wordt immers zorgvuldig uitgelegd. Ik geef slechts enkele voorbeelden:

(a)	‘Toch werd vandaag bekend dat de Aarde vorige maand op het nippertje is ontsnapt aan een botsing. Met een asteroïde, een miniplaneetje.’ (JJ 20 april 1989)
(b)	‘De 06-nummers die extra geld kosten, zijn vooral sexlijnen en babbelboxen, telefoonlijnen waarbij je met 10 mensen tegelijk kan kletsen.’ (JJ 25 april en 24 mei 1989)
(c)	‘Bij zijn bezoek aan de VS kreeg hij (minister-president Lubbers) van een Amerikaanse Universiteit een eredoctoraat. En dat is een soort diploma waarvoor je niet hoeft te leren, en waar dus ook dit mooie jasje bij hoort.’ (JJ 10 mei 1989)

Ik rond af. Over de taal die in de berichten van het NOS-journaal gebruikt wordt, kan natuurlijk nog veel meer gezegd worden. Bijvoorbeeld over de woordvormingsprocessen die men erin kan aantreffen of over de tendensen van betekenisveranderingen die er te observeren zijn. Ook aan die facetten heb ik in mijn eerder genoemde boekje aandacht besteed. Wat ik echter met nadruk aan het slot van dit artikeltje naar voren wil brengen, is dat het lexicale onderzoek naar de supraregionale standaardspreektaal van het hedendaags Nederlands (zo die al bestaat) de aandacht van de taalkundige verdient. Actualiteitenrubrieken, telefoongesprekken en bijvoorbeeld ook de NOS-journaals kunnen onze kennis ter zake systematisch verruimen.