Onze Taal. Jaargang 59

[p. 66]

Scheldwoorden en mijdspreuken

Peter Burger

Voor goed schelden zijn er drie nodig. De een scheldt, de ander wordt uitgescholden, en het publiek is de lachende derde. Niet zijn verontwaardiging, maar de aanwezigheid van een gehoor brengt de schelder tot grote prestaties. Een klein aantal elementaire scheldwoorden voldoet immers al om het gemoed te luchten en de tegenstander te kwetsen. Nieuwvormingen en variaties zijn echter een bewijs van creativiteit, en oogsten daardoor bewondering bij de omstanders. Ziedaar een van de verklaringen voor het bestaan van een schijnbaar overbodig grote hoeveelheid verschillende scheldwoorden.

Een deel van die rijkdom is nu bijeengebracht in Luilebol! Het Nederlands Scheldwoordenboek, samengesteld door Van Dale-redacteur Hans Heestermans. Heestermans koos uit zijn verzameling van 8000 stuks (vooral afkomstig uit brieven die hij ontving na twee tv-oproepen) een kleine 2000 scheldwoorden. De documentaire waarde van deze collectie krachttermen is aanzienlijk: samen vormen ze een portret van de naakte Nederlander, met zijn taboes en vooroordelen (op een na, waarover later).

Wat is het ideale scheldwoord? Onderzoek hiernaar is mij niet bekend, hoewel de criteria toch niet moeilijk te vinden zijn: ze vallen goeddeels samen met traditionele maatstaven voor poëzie. Bondigheid, welluidendheid en beeldkracht bepalen niet alleen het effect van een gedicht, maar ook dat van een scheldwoord. Op basis van de inleiding van Heestermans kan dit als volgt geconcretiseerd worden: het ideale scheldwoord is een samenstelling met een hoge concentratie aanschouwelijk gemaakte taboes, vertoont alliteratie of assonantie en wordt qua klank gedomineerd door stemloze sissers en ploffers (s, f, k, t, p). In hoeverre beantwoorden de scheldwoorden uit Luilebol! aan deze maatstaven? Eerste gevolg van genetische manipulatie! is een duidelijk verzonnen eendagsvlieg. Ondefinieerbaar stuk vlees! en demente jongeling! zijn niet minder puberaal en gezocht: wie dergelijke woorden in de mond neemt, wil eigenlijk alleen maar leuk gevonden worden.

Nee, dan graftak, lamlul, vissekop, kankerlijer, teringwijf, trut van Troje en het indringende zweetkut. Plastiek gaat hier gepaard met klankexpressie en de taboes worden optimaal benut. Die woorden zijn er altijd al geweest, lijkt het wel. Ook gratekut (‘zeer mager vrouwspersoon’) en schijtlijster (‘bang, laf persoon’) hebben het onvermijdelijke, het ogenschijnlijk noodzakelijke van iedere geslaagde schepping. Goedmoediger, maar niet minder verbeeldingsrijk zijn beschuitlul, kutje noga en Kutje de Bruin (‘preuts jong meisje of schuchtere man’).

Letterlijk herkenbaar

Het merendeel van de woorden in Luilebol! kende ik niet. Maar wat mij treft als oorspronkelijk, kan voor anderen al oudbakken zijn, en daardoor aan kracht hebben ingeboet. Uiteindelijk verliest ieder invectief, hoe vernietigend ook, zijn kracht. In het algemeen geldt daarbij dat de kwetskans rechtevenredig is met de herkenbaarheid van de letterlijke betekenis: van trut, vroeger een obsceniteit, is de oude anatomische betekenis bijna uitgestorven; dat het nu ook gebruikt wordt als koosnaam is een teken dat de ontwikkeling zich voortzet. Weten jeugdige schelders nog wat tering betekent? En wie herkent in het versterkende voorvoegsel takke- nog het Franse attaque?

Samenstellingen met takke- en tering- als eerste deel zijn in Luilebol! bij elkaar te vinden. Het woordenboek is in de eerste plaats geordend naar ‘naamgevingsmotief’: seksualiteit, ziekte en dood, lichaamsuitscheidingen, fauna, voedsel, enz. Binnen die categorieën zijn de woorden gerangschikt naar betekenis. De morfologie van het scheldwoord komt ter sprake in een korte maar interessante inleiding, waarin Heestermans onder meer vier belangrijke vormende principes onderscheidt: toevoeging (zak wordt slappe zak), uitbreiding (kloot wordt kloothommel), varianten (etterbak wordt etternek) en versieringen. Het laatste procédé ligt ten grondslag aan het indrukwekkende overdwars uit de baarmoeder geslingerde stoephoer.

[p. 67]

Racistisch schelden

Racistische scheldwoorden zijn niet opgenomen. Heestermans verantwoordt die beslissing niet, maar zijn redenen laten zich denken: de angst vooroordelen te bevestigen, racisten nieuwe munitie te leveren en gevoelige minderheden te kwetsen.

Racistische scheldwoorden zijn ook los van hun context beledigend. Samenstellingen en afleidingen met turk (ook als ze tegen Nederlanders worden gebruikt) treffen iedere Turk. Dat stempelt schrobturk en roetmop tot de echt vieze woorden. (Daar horen overigens ook de scheldnamen voor homoseksuelen bij, die Heestermans wél opneemt.) Aan de andere kant: racisme is een lelijk, maar daarom niet minder reëel bestanddeel van de Nederlandse cultuur. Racistische scheldwoorden (zgn. etnofaulismen) behoren tot de tastbaarste uitingen daarvan, en het beschrijven van die woorden is niet de minst relevante opgave voor een lexicograaf. Het zou mij niet spijten als Heestermans ook dat deel van zijn verzameling - maar voorzien van commentaar en in een minder populaire uitgave - het licht deed zien.

Smuiktaal

De titel van Heestermans' scheldwoordenboek luidde aanvankelijk Gratekut!, maar werd verzacht tot Luilebol!, wat weer een eufemistische vorm is van lullebol. Eufemismen: Hans Rombouts schreef er een boekje over.

Mooipraat verscheen in het kielzog van Kuitenbrouwers Turbotaal, waarmee het uitgever en vormgeving gemeen heeft, evenals de opzet: korte stukjes over eigentijds taalgebruik, gelardeerd met dialoogjes. Zoveel overeenkomsten rechtvaardigen een vergelijking, en die valt uit in het nadeel van Mooipraat: de pen van Rombouts is minder scherp dan die van Kuitenbrouwer en in zijn beweringen is weinig lijn te ontdekken.

Het onderwerp van Mooipraat is ruimer dan alleen eufemismen (door Rombouts ook mildspraak, mijdspreuken, mooispreuken en eufo's genoemd): taal als camouflagemiddel. Maar zelfs dat dekt de lading niet overal. Om het moeilijker te maken ziet Rombouts metaforisch taalgebruik vaak ten onrechte als eufemistisch. Een voorbeeld. ‘Weinigen die naar de trend van de huidige mode fier rondstappen in een wijde broek met bandsluiting, zullen weten dat zo'n broek in de klucht Jan Saly een ael-korfjen werd genoemd, een mandje waarin paling werd bewaard. De royaalvallende broek gold als een teken van volwassenheid en mannelijke kracht. In Jan Saly is het ironisch bedoeld als scabreuze toespeling op Saly's onnozelheid in seksuele zaken. Zo loopt bijna iedereen nu, zonder het te weten, rond in een aelkorfjen, eufemistische term voor de verhuller van de potentie.’

Ael-korfjen is geen eufemisme, omdat het niet op een verzachtende wijze iets uitdrukt waarvoor ook meer directe, harde woorden bestaan. Onzin is ook wat hij schrijft over ‘witte woede’: ‘Dat is (was) een mooispreuk voor de grote boosheid van de verpleegkundigen die in verzet kwamen voor een betere betaling en betere werkvoorzieningen.’

Bij die onnauwkeurigheid voegt zich de vermoeiende stijl van de auteur, die koste wat het kost wil amuseren: ‘Als je de uitspattingen van je nichtje wat wilt vergoelijken, noem je ze faux pas. Een van die uitspattingen - maar wat is een uitspatting? - zouden sommigen soixante-neuf-activiteiten willen noemen. (...) Die galanterieën horen niet, vinden ze. Dan sta je in je chemise, wat in dit verband dan weer een vreemde uitdrukking is.’

Mooipraat bevat ook voorbeelden van heuse eufemismen en camouflagetaal, over sex, ziekte, politiek en andere terreinen van het leven. Veel van het taalgebruik dat Rombouts aanhaalt, is boeiend, amusant en ergerniswekkend; sterke staaltjes - maar waarvan?

Hans Heestermans: Luilebol! Het Nederlands Scheldwoordenboek. Thomas Rap, Amsterdam, 1989. 125 blz. ISBN 90 6005 312 5. Prijs f 14,90 Hans Rombouts: Mooipraat. Taal als camouflagemiddel. Aramith, Amsterdam, 1989. 107 blz. ISBN 90 6834 059 x. Prijs f 14,90