Onze Taal. Jaargang 59

[p. 62]

Ondertiteling: tv-kijken en toch lezen

Emile Bruls - Amsterdam

‘... and that's the truth, Ruth.’ Op deze wijze maakt D.J. Mister Señor Love Daddy van het radiostation w-e-l-o-v-e in de film ‘Do the right thing’ (Spike Lee, 1989), die vorig jaar in de Nederlandse bioscopen draaide, steeds een einde aan zijn radiopraatjes. In de vertaling van die zin (die in ondertitels op het filmdoek verscheen) is het rijm behouden, maar de betekenis veranderd. Er staat steeds ‘...en dat is de waarheid, meid.’ Het is een van de weinige keren dat een ondertitel uit het beeld springt.

Zolang alles ‘goed’ gaat met de ondertiteling, wat meestal het geval is, valt deze ons niet op. Dat is ook precies de bedoeling: ondertiteling moet onopvallend zijn om niet af te leiden. De ondertitels nemen een deel van het beeld in beslag, maar toch kijken we daar als het ware langs. We lezen de ondertitels, maar we zien ze tegelijkertijd niet echt, en we hebben bovendien ook nog het idee dat we gewoon horen wat een acteur zegt. Het is ideaal als de kijker denkt de originele audiovisuele produktie te zien en niet een vertaling daarvan. Er hoeft dan ook maar iets fout te gaan met de ondertiteling (in de vertaling of met de techniek) of we worden onmiddellijk geattendeerd op de aanwezigheid ervan.

Boze brieven

Maar zelfs als alles goed gaat, weet ondertiteling soms toch de aandacht op zich te vestigen. Zo valt het altijd weer een aantal mensen op dat in de ondertiteling niet alles is vertaald wat er origineel gezegd wordt. Voor sommige mensen is dit een reden om ingezonden brieven te gaan sturen. Toch is er dan geen sprake van een slechte vertaling, laat staan van censuur zoals sommige heethoofden denken. Gesproken en geschreven taal zijn twee verschillende grootheden: men kan sneller luisteren dan lezen. Als alles wat er gezegd wordt, vertaald zou moeten worden, zouden de ondertitels in razend tempo over het scherm voorbijschieten. Tijd om die ondertitels te lezen, zou er niet zijn. Vandaar dat men de gesproken tekst condenseert. Gemiddeld blijft zestig tot zeventig procent van de originele gesproken tekst over in de ondertitels.

Het alternatief voor ondertiteling is nasynchronisatie, maar die techniek ervaren wij als gemaakt. We ergeren ons bont en blauw aan de Duitse televisie, waar acteurs niet lipsynchroon en met vreemde intonatie spreken. In Duitsland daarentegen valt het kijkers helemaal niet op dat de mondbewegingen van acteurs niet passen bij de door hen uitgestoten klanken. Een Duitser vindt het irritant als er op het beeldscherm letters opflitsen, die ook nog gelezen moeten worden. In landen als Duitsland en Italië is nasynchronisatie de vanzelfsprekende audiovisuele vertaalmethode; in Nederland en andere kleine landen is ondertiteling deel geworden van de nationale cultuur.

Als in stomme films

Het is dan ook niet verwonderlijk dat uit onderzoek steeds weer blijkt dat in landen met ondertiteling een voorkeur voor ondertiteling bestaat, en in landen met nasynchronisatie een voorkeur voor nasynchronisatie. In Nederland prefereert ongeveer tachtig procent van de bevolking ondertiteling, terwijl vijftien procent zegt liever nagesynchroniseerde produkties te zien. In Duitsland is het precies andersom: tachtig procent is voor nasynchronisatie en vijftien procent voor ondertiteling.

De kijkers geven dus de voorkeur aan het in hun land bestaande systeem van film- en televisievertaling. In de jaren dertig, vlak na de komst van de geluidsfilm, was dat in de landen waar men overging op het ondertitelen van films wel anders. Nederlandse kijkers vonden het vervelend dat ze met ondertiteling werden opgezadeld. Men beschouwde ondertiteling als een voortzetting van de in de stomme films aanwezige tussentitels. Maar bij tussentitels kon men tenminste nog afwisselend kijken en lezen. Bij ondertiteling moest men tegelijkertijd kijken, lezen en luisteren. Deze drieledige activiteit werd als hinderlijk en vermoeiend ervaren. Men had liever dat er slechts gekeken en geluisterd hoefde te worden. Tegenwoordig lacht het grootste deel van het publiek om dit argument. In de loop van de tijd zijn we gewend geraakt aan het gelijktijdig verrichten van drie activiteiten.

Dwangneurotisch lezen

Het kijken naar een ondertitelde audiovisuele produktie is, zoals uit het bovenstaande blijkt, een andere activiteit dan het kijken naar de originele, onvertaalde produktie. De kijker verdeelt zijn aandacht over ondertitel en beeldhandeling. Ondertiteling heeft dus vergaande gevolgen voor de perceptie. Zo is uit onderzoek gebleken dat mensen niet gewoon de ondertitels lezen. Ze nemen de boodschap in versnipperde vorm op door voortdurend hun aandacht te verdelen over beeld en ondertitel. Men kijkt naar het beeld, pikt een aantal sleutelwoorden uit de ondertitel op en kijkt weer naar het beeld. Op hetzelfde moment luistert men ook nog naar de geluiden en de gesproken taal. Het is niet zo dat een kijker alleen maar informatie opneemt via óf de gesproken taal óf de ondertitels. Alle kijkers maken gebruik van de gesproken taal, zelfs als ze die niet verstaan.

Een van de gevolgen voor de perceptie is dat mensen die gewend zijn te kijken naar ondertitelde films en televisieprogramma's, dwangmatig naar ondertitels kijken. Men begint automatisch te lezen. Het lezen is een tweede natuur geworden en die speelt ons af en toe parten. Zo kan het gebeuren dat een Nederlander die in Portugal in een bioscoop naar een Nederlandstalige film met Portugese ondertitels kijkt, toch die onbegrijpelijke ondertitels zit te lezen, ondanks het feit dat hij de gesproken taal perfect beheerst. Het gaat zelfs zo ver dat we direct beginnen te lezen als een Nederlandse produktie van ondertitels voorzien is.

Dit leesgedrag wordt al op jeugdige leeftijd aangeleerd. Uit onderzoek blijkt dat kinderen uit de tweede klas van de lagere school al spontaan

[p. 63]

ondertitels bij programma's beginnen te lezen. Kinderen uit de vierde en de zesde klas van de lagere school hebben geen moeite meer met het lezen van ondertitels. Vierdeklassers hebben wel nog enige moeite met het afwisselend kijken en lezen. Om die reden geven kinderen van die leeftijd vaak nog de voorkeur aan nagesynchroniseerde produkties.

Kijken... en lezen maar

Dagelijks staat in de meeste huiskamers de televisie aan. Veel programma's zijn voorzien van ondertitels. Mensen die regelmatig kijken, lezen jaarlijks honderdduizenden ondertitels. Ze lezen op televisie misschien wel meer dan in de krant of in een boek. Toch wordt er over het algemeen weinig aandacht besteed aan het fenomeen ondertiteling. Ondertiteling wordt meestal als ‘noodzakelijk kwaad’ gezien, en televisie wordt waarschijnlijk nog te veel als vijand beschouwd. Misschien is het zinvol daarin eens verandering aan te brengen: er valt veel te zien, te lezen en te bestuderen.

Voor een uitvoerige behandeling van het onderwerp, zie: E. Bruls & E. Kerkman, Ondertiteling in beeld, een communicatiewetenschappelijk en -historisch onderzoek naar ondertiteling in film en televisie, Amsterdam, 1988 (doctoraalscriptie). Voor een geschiedenis van de selectie als vertaalmethode en de technische ontwikkeling van ondertiteling, zie: E. Bruls & E. Kerkman, Beeld, spraak en schrift, ondertiteling van film en televisieprogramma's in Nederland, in: Jaarboek Mediageschiedenis 1, Amsterdam, 1989.