Onze Taal. Jaargang 59

[p. 58]

De traditie van de grammatica en de misvattingen over de ANS

Prof. dr. M.C. van den Toorn - hoogleraar Nederlandse taalkunde, mede-redacteur ANS

In 1988 verscheen een Grammaticaal woordenboek (van Van den Hoek, Houtman en Jullens), waarin de termen en begrippen van de traditionele grammatica alfabetisch opgenomen zijn. Blijkbaar is zo'n woordenboek in Nederland nodig als naslagwerk bij taalstudie en taalkundige activiteiten, zoals in het ‘voorwoord’ van dat boek uiteengezet wordt. Naar mijn mening hebben de samenstellers daar wel gelijk in, want jonge mensen die tegenwoordig een taal gaan studeren aan universiteit of hogeschool, hebben doorgaans geen of weinig grammatica gehad in hun vooropleiding. En naar het mij voorkomt, geldt dit niet alleen maar voor jonge mensen: ook bij ouderen is het met de grammaticale kennis - en dus ook met de terminologie - dikwijls slecht gesteld.

Heel duidelijk is dat geworden sinds de verschijning van de Algemene Nederlandse Spraakkunst, de ANS, in 1984. Zoals te begrijpen valt, wordt op een dergelijk werk heel wat kritiek geuit. Wie, zoals ik, van al die kritiek kennis heeft genomen, komt tot merkwaardige bevindingen. In dit artikel wil ik ingaan op enkele reacties van niet-professionele ANS-gebruikers.

De ANS is gericht op het gebruik door drie soorten geïnteresseerden:

1) Anderstaligen die al enig Nederlands kennen. Men vergete niet dat het plan voor de ANS uiteindelijk teruggaat op een resolutie van docenten Nederlands extra muros, verenigd in de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek (IVN).

2) Sprekers van dialecten die zich willen oriënteren op het standaard-Nederlands.

3) De standaardtaalgebruikers zelf, die bepaalde grammaticale problemen willen naspeuren. Deze doelstelling is duidelijk op blz. 10 van de Inleiding van de ANS bekendgemaakt, en vandaaruit is kritiek gerechtvaardigd.

Om taalverval te stoppen?

Met die mogelijke kritiek is van het begin af door de redactie van de ANS rekening gehouden. Al in een vroeg stadium werd ingezien wat voor kritiek verwacht kon worden: zeker van de kant van de behoudende dogmaticus die zich al jaren zorgen maakt over het voortschrijdende verval van de Nederlandse taal (tot uiting komend in toenemend gebruik van als na een vergrotende trap, een misstand waaraan de ANS nu maar eens voorgoed een eind zou moeten maken!) en van de zijde van de sociaal bewogen onderwijskundige die in de ANS een dreigend middel zou kunnen zien ter onderdrukking van de schrijvende klasse die in haar creativiteit gefnuikt zou kunnen worden door het repressief gezag van de ANS-norm. Als redactie meenden we mogelijke bezwaren van dezulken het hoofd te kunnen bieden.

Wel was een grote moeilijkheid die ons altijd voor ogen heeft gestaan dat een breed publiek van geïnteresseerden (maar niet noodzakelijk taalkundig geschoolden) van de ANS gebruik zou moeten kunnen maken. Uiteraard veronderstelt het raadplegen van een grammatica enige grammaticale kennis. Een gebruiker van een woordenboek moet ten minste de volgorde van het alfabet kennen, en de gebruiker van een atlas dient enig benul te hebben van lengte- en breedtegraden als hij iets wil opzoeken via een register, en hij moet symbolen, lettertypen en kleuren kunnen interpreteren. Zo moet iemand die iets in een grammatica wil vinden, op z'n minst een basiskennis van woordsoorten en zinsdelen bezitten.

Voorkennis schrikbarend laag

Toch bleken de moeilijkheden met de ANS van die tweede en derde doelgroep, de geïnteresseerde leken die iets over de grammatica van het Nederlands willen weten, veel groter dan we vermoed hadden. Ten dele waren die moeilijkheden ook van andere aard dan we verwacht hadden. Heel duidelijk kwam dat aan het licht bij de vele contacten met redacties van dag- en weekbladen. Men zou toch allicht menen dat een journalist een goed voorbeeld biedt van de zogenoemde ontwikkelde leek (leek dan altijd op taalkundig gebied); we hebben hier toch bij uitstek te maken met ontwikkelde Nederlanders met een middelbare opleiding of meer. De vragen die echter aan de ANS-redactie gesteld werden, toonden aan dat enige taalkundige kennis meestal ver te zoeken was. Zo stelde een journalist van een uni-

[p. 59]

versiteitsblad in een interview met een van de ANS-redacteuren, na langdurige uitleg te hebben aangehoord, de vraag: ‘Dus als ik het goed begrijp, bevat de ANS geen morfologie en geen syntaxis.’ De geïnterviewde redacteur haastte zich dit misverstand uit de weg te ruimen, maar of er enig dieper inzicht in de taalkunde uit dit gesprek resulteerde, blijft te betwijfelen. De journalist stelde namelijk tot besluit van zijn vraaggesprek de vraag of de ANS nu ook naast Van Dale gebruikt zou kunnen worden.

De persconferentie die direct na de presentatie van de ANS in Den Bosch gehouden werd, gaf eveneens een onthullend beeld van de taalkundige kennis van die ontwikkelde leek. Steeds bleek dat het de omstreeks veertig aanwezige journalisten niet duidelijk was (en het was ook niet duidelijk te máken) dat er verschillen zijn tussen lexicologie en grammatica, dat woordgebruik niet in een spraakkunst verantwoord wordt, dat spelling en uitspraak iets anders is dan grammatica. Een paar keer werd de vraag gesteld waarom in de ANS geen Afrikaans werd behandeld, en veel vragen waren - zoals te verwachten was - gecentreerd om belegen normproblemen als het gebruik van als en dan na een comparatief of het ‘juiste’ gebruik van hen en hun. Een journaliste meende dat men in België ons ver vooruit was doordat men daar het woord verdiep kent, terwijl wij in Nederland ons nog met etage behelpen. Toen haar werd uitgelegd dat de ANS niet op dergelijke zaken ingaat, maakte zich een zichtbare teleurstelling van haar meester.

Proces van verpovering

Ik vermeld deze - toch wel bizarre - reacties niet om ermee te spotten, maar om op iets geheel anders te wijzen: het hier getoonde onbegrip is mijns inziens een gevolg van het ontbreken van een grammaticale traditie in Nederland. Terwijl die zogenoemde ontwikkelde leek veelal een zekere basiskennis heeft van aardrijkskunde, van biologie, van scheikunde en natuurkunde, en althans weet dat dit moeilijke vakken zijn bij voortgezette studie, heeft hij geen flauw benul van taalkunde, van het verschijnsel taal zelf, en laat staan van grammatica. Het is kennelijk geen traditie op dit gebied kennis te verwerven; het lijkt me veelzeggend dat juist in Nederland het grammatica-onderwijs voortdurend ter discussie gesteld wordt en dat het van buitenaf en van binnenuit aangevallen en uitgehold wordt. Het zou wel eens kunnen zijn dat dit proces van verpovering van taalkundige kennis bij de gemiddelde ontwikkelde leek al vele jaren aan de gang is. Ik wil hier dan ook wel verklaren dat ik niet langer de illusie heb dat veel ontwikkelde leken gemakkelijk hun weg zullen kunnen vinden in de ANS, hoe graag ze dat misschien ook zouden willen. Ze kunnen met deze gebrekkige voorkennis niet eens weten wat ze eventueel zouden kunnen vinden. En a fortiori geldt dit als ze iets zouden willen opzoeken in de buitenlandse tegenhangers van de ANS (Duden, Quirk of Grevisse), want die zijn veel moeilijker!

Geschreven enormiteiten

Het zal de lezer niet verbazen dat de informatieve stukken die op grond van interviews en andere voor-informatie door niet-taalkundigen geschreven werden, veel misvattingen vertoonden. Dit blijkt uit een aantal aandachttrekkende koppen: ‘Grenzen verschuiven binnen de grammatica’ (Haagsche Courant 14 nov. 1984 en kopbladen), ‘ANS slaat alles en iedereen op spraakkunstgebied’ (Arnhemse Courant 14 dec. 1984 en kopbladen), ‘ANS weet waarom Jan met zijn handen in zijn zak loopt’ (in de provinciale pers, vooral in het oosten van het land, waar men ‘met de handen in de zak’ zegt). Overbodig te zeggen dat de ANS nu juist niet weet waarom dat zo is; het verschijnsel wordt gesignaleerd. Een ander bericht heeft als kop: ‘Handleiding correct Nederlands opgesteld samen met België’ (NRC Handelsblad 3 nov. 1984); in het artikel wordt meegedeeld: ‘De spraakkunst is samengesteld als ware zij een grammatica voor een vreemde taal.’ Ten slotte nog: ‘Nederland kan eindelijk gaan praten en schrijven volgens het boekje’ (KU-nieuws 8 nov. 1984; Tilburgs Hogeschoolblad 16 nov. 1984). In deze universiteitsbladen staat de volgende enormiteit te lezen: ‘Hoewel de samenstellers zweren dat dat wat geen goed Nederlands is, niet in de ANS is opgenomen, kan men bijvoorbeeld via het register te weten komen dat de constructie groter als echt fout is. Dit taalverschijnsel krijgt meedogenloos het label uitgesloten.’ Ieder die de ANS raadpleegt, kan vaststellen dat hiervan niets waar is.

In een bespreking in een Nederlandse regionale krant werd de volgende zin uit de inleiding van de ANS als ‘absoluut fout’ gebrandmerkt: ‘Tegelijkertijd bleek er een grote belangstelling voor praktische grammaticale informatie te bestaan in het Nederlandstalige gedeelte van België.’ Het gebruik van er in deze zin, een onjuist gebruik volgens de recensent, zou toe te schrijven zijn aan de Vlaamse inbreng in het ANS-project (aldus een artikel ‘Stichtend gebeuren’ door Lomme, in het Dagblad Rijn en Gouwe van 3 nov. 1984). In werkelijkheid is deze zin door een onverdacht Noord-nederlandse redacteur geformuleerd, en de kritische uitlating is volkomen uit de lucht gegrepen.

Geen traditie

Als slotsom van deze beschouwing van kritieken meen ik te mogen stellen dat kritiek op taal en taalkunde alleen gerechtvaardigd is wanneer men weet waarover men spreekt. Wie de ANS wil raadplegen, moet iets van taalkunde en van taalkundige termen weten. In het Nederlandse onderwijs wordt aan dat laatste weinig gedaan; te weinig volgens mij. Nog steeds blijf ik van mening dat inzicht in de structuur van de moedertaal (met de daarbij behorende termen) van belang is bij het leren van vreemde talen; en ik weet ook dat velen dat niet met mij eens zijn. Maar daarnaast is er ruimte voor het inzicht dat kennis van taalkunde, waaronder grammatica, een deel van de cultuur vertegenwoordigt, evenals kennis van letterkunde, schilderkunst en muziek dat doen. Dat de Nederlandse grammatica gaandeweg uit het onderwijs lijkt te verdwijnen - gezien de ontbrekende kennis bij de ontwikkelde leek en de vreemdsoortige waanideeën over taal in sommige ingezonden stukken - dan wel dat die grammatica een steeds kleinere plaats krijgt, lijkt mij voor onze culturele traditie een verlies.

In een volgend artikel zal ik ingaan op het al dan niet normatieve karakter van de ANS.