Onze Taal. Jaargang 59

Reacties

Nogmaals klemtoontekens
J. Luytjes - Barneveld

Met genoegen las ik in het november-nummer van 1989 dat er nu eindelijk door de redactie een standpunt is ingenomen met betrekking tot het plaatsen van accenttekens, en wélk accentteken dient te worden gebruikt.

Ook heb ik kennis genomen van de afwijzende reacties op dit besluit door mevrouw Van Norren en de heer Van Gelder in het eerste nummer van het nieuwe jaar. Waarschijnlijk met u neem ik de brief van de heer Van Gelder niet al te serieus, maar om het probleem dat mevrouw Van Norren aansnijdt (het aanduiden van uitspraak-verschillen als tussen hè en hé), kan ik moeilijk heen.

Het is verstandig verschil te maken tussen een uitspraak-accentteken en een nadruk-accentteken. Het eerste óf naar links óf naar rechts, het tweede áltijd naar rechts.

Dit houdt de mogelijkheid open om het verschil aan te geven tussen woorden als hè en hé, zonder dat we nieuwe schrijfwijzen moeten gaan verzinnen als hee en beh.

Naschrift redactie

Wij zijn het helemaal met de heer Luytjes eens. Ons advies in ‘Vraag en antwoord’ om altijd het accent aigu te schrijven, had ook alleen betrekking op het nadruk-accentteken (door ons klemtoonteken genoemd). Het uitspraak-accentteken in hè is daarmee onaangeroerd gebleven.

[p. 56]

Houvast in de taal
D.J. Jasper - PR-adviseur/publicist, Haarlem

Bij lezing van het artikel De spraakmakers (Onze Taal van januari) heb ik met voldoening mogen constateren dat Jan Renkema, schrijver en herschrijver van Schrijfwijzer, gekozen heeft voor de noodzaak van enig houvast voor taalgebruikers in de vorm van erkende taalvoorschriften.

Hij was vijftien jaar geleden een voorstander van ‘vrijheid, blijheid’, overeenkomstig de toenmalige algemene maatschappelijke trend. Inmiddels is men daar wel wat van teruggekomen, gezien de verwarring die daardoor is ontstaan.

Tot mijn genoegen lees ik in dit interview dat Renkema nu zegt: ‘Mensen zijn op zoek naar houvast in de taal’, en in antwoord op de vraag waarom hij in de nieuwe editie van zijn Schrijfwijzer zoveel knopen heeft doorgehakt die in de vorige uitgave nog als ‘twijfelgevallen’ of ‘smeulende kwesties’ vermeld werden: ‘Voorkom onzekerheid en irritatie over ondergeschikte taal- en spellingkwesties, door een veilige, onverdachte vorm te kiezen.’

Een toe te juichen ontwikkeling, want de heer Renkema constateert nu zelf: ‘We hebben in de tolerante jaren zestig en zeventig de teugels wat gevierd, nu worden ze weer wat aangetrokken’, maar verderop voegt hij er wel aan toe: ‘Ik moet nog zien of taalgebruikers zich wel willen conformeren aan voorgeschreven taalregels.’

Of taalgebruikers zich wel of niet aan regels wensen te houden, moeten zij zelf weten, maar geef ze in ieder geval een vaststaande norm waar zij zich al dan niet aan kunnen conformeren. Er kunnen dan duidelijke keuzes gemaakt worden. Zo moeten wij ook definitief af van het wansysteem voorkeurspelling/toegelaten spelling, dat geleid heeft tot een janboel in de spelling, die zelfs verder doorgeslagen is dan waartoe het inmiddels hopeloos verouderde Groene Boekje in wezen aanleiding geeft.

Mijns inziens verdient het voorstel om een centrale Taaladviesraad op te richten met de bevoegdheid bepaalde (vaste) taalvormen een officiële status te geven, zoals mede bepleit wordt door de Vlaamse hoogleraar Flip G. Droste, ons aller krachtige steun. Ook en vooral van het Genootschap Onze Taal. Maar dan wel zó krachtig, dat een dergelijke erkende instelling ook metterdaad zeer spoedig tot stand komt!

Bedenkelijke argumentatie over datief
Ellen Zürcher - neerlandica, Amsterdam

In het januari-nummer van Onze Taal (rubriek Vraag en antwoord) geeft de redactie haar reactie op de veelvuldig gehoorde zin ik werd een rad voor ogen gedraaid. De correcte versie is mij werd een rad voor ogen gedraaid.

De redactie signaleert terecht ‘dat de datief in het moderne Nederlands van velen op de tocht staat’. Is dit nu reden genoeg om van taalverloedering te spreken? En is het toelaten van eerstgenoemde zin een ‘capitulatie voor taalverloedering’, vraagt zij. Zoiets ernstigs als capitulatie voor zoiets ernstigs als verloedering, dat is me nogal wat. Tegen wie zet de redactie zich eigenlijk af? Door de zaak met zulke grote woorden op te blazen, lijkt het of de redactie het zich gemakkelijk wil maken, of zij haar tegenstanders van verdere discussie wil uitsluiten door hun standpunten te ridiculiseren. Ik zou de voorkeur geven aan termen als ‘slechte taalbeheersing’ en ‘accepteren’. Dan is het probleem als volgt te formuleren: accepteren we deze massaal toenemende slechte taalbeheersing of roepen we haar een halt toe? De redactie spreekt haar duidelijke voorkeur uit voor acceptatie door dit verschijnsel te bestempelen als ‘taalverandering die nog in volle gang is’ en door te verwijzen naar het historische gegeven ‘dat zo vele werkwoorden al eeuwen geleden tot de eerste naamval bekeerd zijn’.

Uiteraard kan een massale slechte taalbeheersing aanleiding geven tot taalverandering, maar wat kan en wat mag, zijn twee aparte zaken. Iets goedkeuren louter en alleen omdat het zich ontwikkelt, zal menigeen niet kunnen overtuigen.

Het is dus ook aan de argumentatie te wijten dat de stellingname van de redactie vooralsnog onaanvaardbaar is. Laten we die argumentatie eens nader bekijken. Het aanvaarden van de desbetreffende zin wijst in de richting van twee drogredenen.

1) De macht van het getal. Het gaat er niet om of iets waar of correct is, maar met hoevelen we dat vinden. Als maar voldoende mensen hun taal verhaspelen dan mag het, die verhaspeling.

2) Traditionalisme. Discutabele gedragingen of denkbeelden worden verdedigd met een beroep op het verleden waarin soortgelijke gedragingen of denkbeelden geaccepteerd werden en de overhand kregen. Stereotiep is het voorbeeld van de vrouw die wil werken, waarop haar man tegensputtert met: jij hoort gewoon thuis, dat is altijd al de plaats van de vrouw geweest. In ons geval: het is nu eenmaal zo dat het Nederlands door de eeuwen heen steeds minder werkwoorden kent die met een meewerkend voorwerp verbonden worden, dus is het te billijken dat het moderne Nederlands (van velen) die trend voortzet.

Overtuigend is dit niet. En het is niet verwonderlijk dat anderen dit zullen afdoen met het commentaar dat er ‘geen spoor van bewijs’ geleverd is. Ik denk dat de discussie gediend zou zijn met minder grote woorden. Het zou evenmin kwaad kunnen drogredenen uit het betoog te weren.

Naschrift redactie

De redactie krijgt vaak commentaar op haar visie op goed en fout taalgebruik. Daarom willen wij binnenkort nader ingaan op de normen die wij hanteren bij het beoordelen van taaluitingen. Bij die gelegenheid zal dan blijken of de redactie zich inderdaad aan drogredenen heeft schuldig gemaakt.

[p. 57]

Aanduiding van bewindspersonen
D.J.W. Teding van Berkhout - Voorburg

Het stukje van dr. C.A. Zaalberg over ‘voornaamgekte’ (januari-nummer blz. 11) bracht mij op een andere journalistieke gewoonte, namelijk die inzake de aanduiding van bewindspersonen. Hoe vaak wordt die niet gebezigd in een vorm als ‘Minister Brinkman van WVC’, waarbij de volgorde der woorden de indruk wekt dat de journalist ons wil behoeden voor de vergissing, te denken dat hij het heeft over de bewindsman van een ander ministerie, die ook Brinkman heet, of over een der andere ministers van WVC. Vergissing lijkt mij echter (althans in dit voorbeeld) niet mogelijk. Maar ook is denkbaar: ‘Burgemeester De Vos van Steenwijk’. Wie wordt hier bedoeld? De heer De Vos, burgemeester van Steenwijk, of de burgervader (met een dubbele naam) van een niet-genoemde gemeente? Of heeft een corrector (zo die nog bestaat) gedacht dat in de woorden ‘Burgemeester De Vos van Steenwijk van Steenwijk’ twee woorden te veel stonden? Waarom niet een aanduiding als: ‘de voorzitter van de SER, de heer Quené’?

De verdwijntruc van -ing
J.W. Miltenburg - oud-hoofdredacteur van Philips Technisch Tijdschrift, Eindhoven

In het januari-nummer stelt de heer Felix van de Laar het ‘ing-probleem’ aan de orde. Hij vraagt zich daarbij onder andere af of het niet beter is om in plaats van beheersovereenkomst te spreken van beheersingsovereenkomst (uiteraard wanneer het niet gaat om beheren, maar om beheersen). Hij voert daarmee een oud probleem aan, waarvoor reeds in de jaren veertig een effectieve oplossing is aangedragen door wijlen dr. H.E. Buiskool, destijds redacteur bij het Woordenboek der Nederlandsche Taal te Leiden, en taalkundig adviseur van verscheidene bedrijfstaalcommissies. Zijn regel is bijzonder eenvoudig en wordt door natuurwetenschappelijke en technische vakredacteuren reeds vele decennia toegepast. Eenvoudiger dan een formele omschrijving is een voorbeeld: waar het gaat om ‘koppelen’ (in de technische zin), spreekt Buiskool van koppeltransformator naast koppelingsfactor.

Criterium: de transformator koppelt zelf (is actief); de factor doet niets, dat is alleen maar een getal (passief).

Natuurlijk vindt men in de reeds ingeburgerde terminologie enkele woorden die niet aan deze regel voldoen. Zo spreekt men in de natuurkunde vanouds meestal niet van smeltingswarmte (wel van verdampingswarmte). De regel is daar natuurlijk niet minder bruikbaar om.

Uitvoeriger dan in deze korte reactie vindt men het ‘ing-probleem’ behandeld in § 2.13 van de Nederlandse Norm NEN 5050 (Goed woordgebruik in bedrijf en techniek; woordenlijst met taalkundige aanwijzingen), uitgegeven door het Nederlands Normalisatie-instituut (NNI) te Delft. Vallen de taalzorgactiviteiten van instellingen als het NNI, waaraan door talloze neerlandici wordt (en is) meegewerkt, misschien buiten de gezichtskring van Onze Taal?

Datief toch taaier dan gedacht?
W. van der Kraan - leraar klassieke talen, Drempt

Bij de schermutselingen om het meewerkend voorwerp (Onze Taal oktober 1989 en januari 1990) is een groep taalgebruikers buiten schot gebleven die het signaleren waard is.

Naast hen die geen meewerkend voorwerp meer zien waar het vroeger wel aanwezig was, zijn er die een meewerkend voorwerp zien waar dat vroeger niet aanwezig was.

Drie voorbeelden:

- Via de staatsradio was de stakers gesommeerd weer aan het werk te gaan. (ANP 3-10-88)

- Omwonenden is gewaarschuwd om kinderen voorlopig niet in zandbakken te laten spelen. (NOS-journaal 14-11-89)

- (...) de aanbiedingen die ons vorige week gewaar werden. (NRC 11-5-89) Zou deze ‘naamval’ dan toch een langer leven beschoren zijn dan we in ons pessimisme dachten?

Americaanse spraakverwarring
Gerla Hermans-Aerts - tekstadviseur, Nieuwegein

Aansluitend op het artikel over het Limburgse America, in Onze Taal van december 1989 op bladzijde 208, kan ik u het volgende vertellen.

In 1964 werkte ik als tolk voor een Franse firma die in opdracht van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) een vierde deel van het hoofdleidingnet voor het aardgas legde. Dit deel liep van Ravenstein (NB) tot Maastricht. In het begin was het ‘hoofdkantoor’ gevestigd in een bouwkeet in America.

Op een dag stelde ik een Franstalige advertentie op voor de Rheinische Post. De advertentieafdeling belde mij met de vraag of de tekst in het Duits vertaald kon worden. De omschakeling van Frans naar Duits verliep wat moeizaam en de advertentieacquisiteur vroeg waar ons kantoor dan was. ‘In America’, zei ik, waarop de man onmiddellijk overschakelde op het Engels. ‘Nee, nee, America in Limburg, bij Horst’, zei ik. ‘Ach zoë, asse dan auk nog dialec spriks, hajje we doa waal geliek mei kinne beginne, want ik kom oet Venlo.’

Fraudebestendig
Dr. W.J. Nijveld - Amsterdam

Met belangstelling las ik het artikel ‘Onze groeiende woordenschat’ op blz. 209 van Onze Taal van december 1989. Bij de term fraudebestendig zou ik een vraagteken willen zetten. Hoewel dit woord langzamerhand wel tot onze woordenschat is gaan behoren, is het oorspronkelijk een germanisme. Op verfgebied komt men dergelijke termen op -bestendig vrij veel tegen; wij hebben destijds (in NEN 941) aanbevolen om -bestendig te vervangen door -vast, hetgeen in andere, goed-Nederlandse termen vrij veel wordt gebruikt (vuurvast, e.d.). Voor zover ik weet, is fraudevast vrijwel nooit gebruikt, maar nog steeds zou ik deze term de voorkeur willen geven boven fraudebestendig.