Onze Taal. Jaargang 59

[p. 53]

[Nummer 4]

[p. 54]

Taal op afstand

H.J. Verkuyl - hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, Rijksuniversiteit Utrecht/Onderzoeksinstituut voor taal en spraak

In september 1988 schreef ik in NRC Handelsblad een artikel over taalverval. Daarbij liet ik zien dat voor taalkundige leken taal kan bloeien en vervallen terwijl voor taalkundigen die studie maken van het taalsysteem, het gebruik van de termen bloei en verval op zijn best misleidende beeldspraak is. Overigens is de beeldspraak afkomstig uit de (19de-eeuwse) taalkunde zelf, maar de bestudering van de taalsystematiek heeft taalkundigen allengs in de positie gebracht van een anatoom die het menselijk lichaam bekijkt ongeacht vragen van leven en dood, schoonheid of verval, maar gericht op de vraag hoe het lichaam als systeem in elkaar zit.

Hoewel mijn bijdrage in keurig Nederlands was gesteld, reageerden sommigen alsof ik een pleidooi had gehouden voor de ondergang van het Nederlands. Ik ben daar niet verder op ingegaan, want het is mij bekend dat het geen zin heeft te argumenteren met personen die menen dat de ondergang van onze beschaving nabij is. Wat mij blijft boeien, is de vraag: waarom klagen mensen over taalverval en over slordig, slecht (meestal schriftelijk) taalgebruik, terwijl het aantal fouten dat gemaakt wordt, zo gering is?

Op dit moment zal - als het goed is - een aantal lezers denken dat hier iets niet klopt. Het aantal taalfouten is immers aanzienlijk: dagelijks zijn ze in groten getale waarneembaar.

De zin Het aantal fouten waarover geklaagd wordt, is gering is inderdaad voor meer dan één uitleg vatbaar: hij kan ook gaan over soorten fouten. In dat geval is de zin waar. De waarheid van deze stelling kan men maandelijks bevestigd zien: J.L. Heldring geeft in NRC Handelsblad een gevarieerde herhaling van telkens nagenoeg dezelfde fouten. Ingezonden stukken in de dagbladen en ook in Onze Taal vormen het aanvullende bewijs: de gevarieerdheid ligt aan de telkens wisselende voorbeelden. Het weer is verbetert en Hij heeft nog gewaarschuwt tellen als twee fouten, maar het gaat natuurlijk om één regel. De fouten betreffen meestal congruentie, samentrekkingen, geslacht, getal en verwijzing. Het zijn er bij elkaar echt niet veel.

Taalkundigen over taalfouten

Taalkundigen reageren nogal laconiek op taalfouten. Waarom? Is er sprake van een betreurenswaardige ontsporing van een beroepsgroep? Is het soms een jaren-zestig-mode? Nee, want die laconieke houding is al vanaf het begin van deze eeuw kenmerkend voor de taalwetenschap. Vooral in Amerika werd door taalkundigen korte metten gemaakt met het idee dat de ene taal beter was dan de andere, wat gezien de manier waarop de (overheersend blanke) Amerikanen in die tijd met Indianen en zwarten omgingen, opmerkelijk is te noemen. Taalkundigen kwamen toen ook tot de conclusie dat er geen enkel argument te vinden is voor de stelling dat een taal een ingewikkelder of eenvoudiger structuur heeft dan een dialect. Elk ervan is - anatomisch - te zien als een zeer rijk gestructureerd systeem. Natuurlijk, sommige talen bezitten een veel grotere woordvoorraad dan andere, maar dat zegt niets over de complexiteit van het taalsysteem zelf en de wijze waarop we dat gebruiken.

Deze complexiteit wordt tegenwoordig ook in verband gebracht met de ingewikkelde organisatie van ons individuele taalvermogen. Wie loopt, realiseert zich meestal niet welke gecompliceerde fysiologische en neurale deelprocessen er plaatsvinden om het lopen mogelijk te maken. Wie praat, luistert, leest of schrijft, beseft ook zelden hoe ongelooflijk ingewikkeld en rijk gestructureerd ons taalvermogen feitelijk is en functioneert. Dat inzicht vormt de verklaring van de wat afstandelijke houding van taalkundigen in de debatten over taalslordigheden: ze zien zulke boeiende dingen gebeuren dat congruentie-, getals- en andere fouten in verhouding tamelijk onbenullig zijn. Soms zitten er interessante kanten aan, maar die worden door Heldring c.s. helaas steeds buiten beschouwing gelaten.

Niemand schrijft foutloos

Ondanks dit alles stellen veel taalkundigen, net als zovelen, er prijs op zich in het maatschappelijk verkeer in goed standaard-Nederlands uit te drukken. Waarom ook niet? Ik ben het sterk oneens met de spellingsvoorstellen van P.C. Paardekooper, maar afgezien van het wat gemaniëreerde zegt-ie, en het tot vervelens toe gebruikte groter...

[p. 55]

als, schrijft hij daarover bepaald niet slechter Nederlands dan W.F. Hermans in zijn NRC-Handelsbladartikelen. Het is dan ook niet lastig nogal forse fouten in diens Nederlands aan te wijzen. Ik zal dat in een van mijn bijdragen laten zien, waarbij ik er overigens op wijs dat het vrijwel niemand lukt om foutloos te schrijven. Wat dat betreft, is taalgebruik heel goed te vergelijken met het maken van muziek. Rubinstein speelde ook bijna nooit foutloos, maar toch was hij een buitengewoon groot pianist. Het is maar wat men onder fouten verstaat.

Hoe komt het dat mensen zo weinig belangstelling hebben voor het feit dat het systeem dat ze gebruiken zo complex is? En dat er zo weinig aandacht is voor dingen die goed lijken te gaan, terwijl er alle reden is aan te nemen dat er veel misgaat zonder dat men het merkt. Bijvoorbeeld, de hierboven besproken zin Het aantal fouten waarover geklaagd wordt, is gering is correct Nederlands, terwijl hij toch misleidend is. Is dit voorbeeld gezocht? Nee, niet echt, want in HOOP 1990 (Het Hoger Onderwijs en Onderzoek Plan) staat op bladzij 330: ‘Om hangende de uitkomsten verdere afkalving tegen te gaan, zal in 1990 en 1991 Mf 2 gereserveerd worden voor een door de RUL op te stellen plan...’ Gaat het hier om twee miljoen of vier miljoen gulden? Een niet onbelangrijke vraag voor de betrokkenen. Tientallen uren zijn er door tientallen personen inmiddels besteed aan het oplossen van de vraag wat die zin nu precies betekent. In het taalverkeer zijn er meer vervelende aanrijdingen door misleidende maar welgevormde zinnen dan door zinnen met taalfouten. Ik denk ook dat er veel voor te zeggen is, aan te nemen dat mensen met foutloze zinnen meer langs elkaar heen praten dan ze beseffen. En misschien kan het ook niet anders. Taal moet op afstand blijven, en daarmee fundamenteel vaag, om bruikbaar te zijn.

Serie over taal en betekenis

In de komende tijd zal ik in Onze Taal een maandelijkse bijdrage leveren waarin ik iets meer van de ingewikkeldheid van het taalsysteem wil laten zien. De kapstok waaraan deze bijdragen worden opgehangen, is die waaraan ook het jasje hangt van de discussie over taalfouten. Dat wil zeggen, ik zal in enkele bijdragen ook ingaan op zogeheten taalfouten en laten zien hoe men er taalkundig tegen aan kan kijken. Daarbij wil ik laten zien dat het taalsysteem soms tegenstrijdige instructies geeft aan de taalgebruiker, waardoor bepaalde keuzes mogelijk zijn. Dat één ervan fout wordt gerekend, komt door een niet-taalkundige en dus betrekkelijk willekeurige ingreep. Daarnaast zal ik een aantal bijdragen leveren over allerlei interpretatieproblemen die vrij eenvoudige zinnen kunnen veroorzaken.

Het soort vragen over taal dat ik ga behandelen, is te illustreren met behulp van een probleem dat ik in een van de komende bijdragen aan de orde zal stellen. Wat betekent de zin: Loes, Marie en Antoinette hebben een huis gekocht in de Dordogne? Men zal het er snel over eens kunnen worden dat het hier kan gaan om drie huizen (ze kochten elk een huis) of om één huis (ze kochten er samen één). Maar kan die zin ook betekenen dat er in het totaal twee huizen zijn gekocht, één door Loes en Antoinette samen en het tweede door Marie? Sommigen beweren met stelligheid dat dit niet kan, anderen dat het wel kan.

De vraag wordt dan niet: wie heeft gelijk (dat mondt uit in de zo bekende discussie over taalverloedering, en in de stelling ‘Ik heb (altijd) gelijk’). De vraag wordt wel: hoe komt het dat perfect gevormde Nederlandse zinnen zo onduidelijk kunnen zijn? De behandeling van een reeks semantische problemen zal, hoop ik, laten zien dat het Nederlands vaak onduidelijk moet zijn omdat het ons anders nooit in staat zou kunnen stellen met elkaar te praten over dingen die we willen zeggen en horen. En in dat licht vallen taalfouten - hoe storend ze ook kunnen zijn - eigenlijk in het niet.