Onze Taal. Jaargang 59

Het Surinaams-Nederlands

J. van Donselaar - auteur van het ‘Woordenboek van het Surinaams-Nederlands’

In 1667 verscheen voor de kust van wat wij nu Suriname noemen een Zeeuws vlooteskader onder admiraal Abraham Crijnssen. Er was daar toen een kleine Engelse plantagekolonie gevestigd, bevolkt door Engelse en Schotse planters, ook Engelse plantage-arbeiders, en negerslaven die uit Afrika waren aangevoerd. Deze vrijwillige en gedwongen kolonisten leefden op gespannen voet met de oorspronkelijke bewoners van het gebied, de Indianen. Na enig geharrewar veroverden de Zeeuwen dit Suriname een jaar later definitief en vanaf dat moment was het ‘Nederlands’ van die dagen er de officiële taal.

Fraaie voorbeelden van nieuwe namen voor onbekende zaken

De nieuwe Nederlandse kolonisten waren van meet af aan genoodzaakt een naam te geven aan allerlei zaken die ze nog niet kenden. Je moet nu eenmaal kunnen praten. Er liep daar bijvoorbeeld in de wildernis overal een groot, gevlekt, katachtig roofdier rond dat veel last veroorzaakte. Omdat het wel leek op de van Azië al bekende tijger, noemde men het ook maar tijger, en zo heet het in Suriname nog steeds. Pas veel later is het in Nederland bekend geworden onder de Spaanse naam jaguar. Ander voorbeeld: bij een suikerplantage hoorde ook een suikerfabriek, met als onderdeel een suikermolen. Aan die suikermolen stonden twee slaven die het suikerriet tussen de drie verticale walsen moesten uitpersen. De eerste noemde men de rietsteker en de tweede, die het dan half uitgeperste riet aan de andere kant moest aanpakken, omdraaien en weer terugsteken, de trasdraaier. Twee geheel nieuwe woorden dus.

Met die trasdraaier kom ik dan bij een andere mogelijkheid, namelijk om voor iets nieuws een woord te lenen uit een andere taal. Het woord tras is namelijk een vernederlandste versie van trash, het Engelse woord voor half of geheel uitgeperst suikerriet. Tras heeft het in Suriname heel lang uitgehouden, maar is ten slotte verdrongen door het Maleise ampas.

Het Engels was niet de enige taal waaruit geleend kon worden. Tal van namen van onbekende dieren en planten, ook van voedingsgewassen, werden overgenomen van de Indianen. Zo ook, met naam en al, de koeriara, een handige Indiaanse boot van één boomstam, zij het vernederlandst tot korjaal. Bij de vernederlandsingen zaten ook fraaie staaltjes van volksetymologie: de Indiaanse amaka veranderde via hamaka en hangmak in hangmat.

Waar groepen elkaar niet kunnen verstaan, ontstaat een mengelmoes

De derde en belangrijkste taal waaruit het Nederlands ging lenen, was het Neger-Engels, de taal van de slaven. De eerste plantageslaven in Suriname

[p. 49]

waren afkomstig uit zeer verschillende delen van West-Afrika. Ze konden elkaar dus niet verstaan. Uiteraard ontstond onder hen toen al gauw een zeer eenvoudige, gemeenschappelijke taal, bestaande uit elementen van hun Afrikaanse moedertalen, van het Portugees uit de slavendepots, van het Engels van hun mede-arbeiders en meesters, en van de Surinaamse Indianen. Zo'n mengelmoes die niemands moedertaal is, noemt men een pidgin. Zodra de kinderen van pidgin-sprekende ouders niets anders leren, wordt dat pidgin voor hen een echte taal, die in de taalkunde met de curieuze term creolentaal wordt aangeduid. Het Neger-Engels is qua oorsprong zo'n creolentaal.

Vrijwel zolang als de slavernij geduurd heeft, dus tot 1863, was het de slaven verboden Nederlands te leren of te gebruiken. Dat betekende dat meesters en slaven met elkaar in het Neger-Engels moesten spreken. Dit verklaart ook dat in die tijd al het Nederlands van Suriname duidelijk onder invloed van het Neger-Engels stond. Die invloed heeft zich vooral in de stad Paramaribo doen gelden, doordat daar naar verhouding veel Nederlanders, ook gezinnen, woonden met hele stoeten huisslaven. Bedenk daarbij dat veel blanke baby's en kleuters door hun ouders aan de zorg van een slavin werden toevertrouwd.

Radicale veranderingen na invoering van de leerplicht, met Nederlands als schooltaal

Vele Negerengelse woorden, vooral ook weer namen van dieren en planten, maar ook van gerechten, gebruiksvoorwerpen, kledingstukken, enzovoort, zijn toen al in het Nederlands van Suriname terechtgekomen. Ik noem een paar voorbeelden, eerst onveranderde: gongote voor pap van bananenmeel, krapata voor wonderolie, sapakara voor een grote, algemene soort hagedis, en watrakan voor een grote, poreuze kruik waarin water koel bewaard kon worden. Dan een paar vernederlandste: todde van Neger-Engels todo voor pad (het dier) - het is later weer verdwenen - blaf van blafoe voor een dikke soep, en bastiaan van basja voor plantage-opzichter (vroeger) en assistent-dorpshoofd (nu).

Soms is de etymologie verbluffend. Ik neem het al genoemde bastiaan bij de kop. In de Engelse tijd heette de plantage-opzichter gewoon overseer. Daarvan maakten onze voorouders na hun komst officier. Maar de slaven vervormden dat overseer eerst tot obisja, vervolgens tot busja en ten slotte tot basja, het nog steeds gebruikelijke woord in het Neger-Engels. Ook van dat basja maakten de Nederlanders zich meester: via bassiaan werd het vernederlandst tot bastiaan. Officier en bastiaan, beide dus afleidbaar van overseer.

Niet lang na de afschaffing van de slavernij, in Suriname nog altijd met haar oorspronkelijke naam ‘de emancipatie’ aangeduid, werd in 1876 de leerplicht ingevoerd. Dat betekende een radicale verandering voor de verhouding tussen de Surinaamse talen. Het onderwijs werd uitsluitend gegeven in de officiële landstaal, het Nederlands dus, en wel in een vorm die zo dicht mogelijk lag bij wat men de standaard achtte. Het Neger-Engels werd verder van hogerhand bejegend als een achterlijke slaventaal, wat niet wegnam dat het de moedertaal bleef van de nu zo genoemde Creolen: de negers en de vele gemengdbloedigen die hun bestaan te danken hadden aan de verhoudingen van slavinnen met blanke meesters. Deze situatie van tweetaligheid heeft uiteraard de invloed van het Neger-Engels op het Nederlands van de Surinaamse volksklasse sterk gestimuleerd. Het lijkt waarschijnlijk dat het nu zo karakteristieke Surinaams-Nederlands zich pas sedertdien, dus vanaf het eind van de vorige eeuw, heeft ontwikkeld, een variëteit van onze taal die zich van de standaardtaal in Nederland niet alleen onderscheidt door haar woordenschat, maar ook door haar grammatica, uitspraak en intonatie.

De inmiddels immigrerende Hindoestanen, uit het voormalige Brits-Indië, die nu als bevolkingsgroep qua aantal ongeveer de gelijken zijn van de Creolen, brachten hun eigen taal mee,

[p. 50]

het Hindi. Ook zij leverden hun, zij het kleine aandeel aan het Surinaams-Nederlands, met bijvoorbeeld doni voor dubbeltje en baksis voor fooi. De bijdrage van de nog weer later komende Javanen beperkt zich tot een klein aantal woorden uit de eigen cultuursfeer van deze groep. Hindoestanen en Javanen leerden bovendien, naast hun eigen taal, het school-Nederlands van de koloniale machthebber en - maar dan op straat, op de markt en van de buren - het Neger-Engels. Dit laatste werd daardoor de onofficiële contacttaal (de ‘lingua franca’) van Suriname, won daarmee in de publieke opinie aan prestige en kreeg mede daardoor zelfs een andere, toepasselijker naam, namelijk ‘Sranan Tongo’, dat in het Sranan Tongo ‘Surinaamse taal’ betekent. Dit Sranan Tongo moet het tegenwoordig echter, ook in de informele sfeer, meer en meer opnemen tegen het oprukkende Surinaams-Nederlands, dat anderzijds ook terrein lijkt te winnen op het nog altijd officiële standaard-Nederlands.

De grote afstand tussen Suriname en Nederland, die zowel letterlijk als figuurlijk groot is en vooral was, en het gebrek daardoor aan mondeling contact, is er ongetwijfeld verantwoordelijk voor dat men in Suriname een handkoffer nog altijd een valies noemt en een wasteiltje een bekken, daarentegen bij de introductie van de pyjama een eigen woord maakte, slaapzak. Zo ook werd de vorkheftruck een hijster genoemd, naar het eerst bekende Amerikaanse merk Hyster.

Om de eigenschappen van het Surinaams-Nederlands iets meer in detail te kunnen beoordelen, wil ik u een tweetal passages voorleggen uit Kollektieve schuld, de eerste roman van Edgar Cairo, van 1976. Deze fragmenten bevatten Surinaams-Nederlands zoals je dat eenvoudige mensen in Paramaribo zou kunnen horen spreken.

Even kort de inhoud: Tante Lien heeft het zwaar naar lichaam en geest en projecteert dat op de gehele familie. Ze schrijft dat toe aan duistere, van buiten komende krachten die deel uitmaken van haar nog Afrikaans-gewortelde geloof, ‘winti’. Ze wil geld verzamelen onder de familieleden om daar een ‘bonoeman’, een medicijnman, mee te kunnen betalen voor de organisatie van een reinigingsritueel. In dit fragment bezoekt ze nicht Koba.

Voetstappen vanaf het achter-erf. Even laten ‘Kokokokoko..!’
‘Ja? W'is daar?... Jonge ga fo me kijke!’
Koba stuurde die jongste zoon van d'r naar die gaanderij.
En eventjes daarna: ‘Tan! Ik wist nie dat 't Tant' Lien was.... Kom door dan!’ Hoor Tante Lien: ‘Ija baja! Is ik kom je storen. Me nek doet me pijn dezer dagen. Ma' toch zing ik een beetje me verdriet uit.’
Plotseling zo zei die kleine jongen: ‘Is geen nek! Is keel moet Ouma-Tant'-Lien zeggen!’
‘Mars gwe te bigisma e taki tori!* Donder op jonge...!, voor ik je baks....! Zo! En Koba van me, hoe gaat 't met je, goedoelobi?’
Voordat Koba kon antwoorden, zei Tant' Lien rondkijkend: ‘Hoe lijkt 't of je huis is veranderd?’
Koba: ‘Ija! Me man is gelukkig meer gaan verdiene...’
Lina zweeg, trok een stoel naar zich toe en ging zitten. Ondertussen nam ze de hele inboedel op met zeer begerige blikken.
‘Ja Koba. Matrieel gaat 't goed met je! En hoe is 't met je kinderen dan?’

Ik sla nu een stukje over waarin Koba antwoord geeft. Tante Lien zit intussen naar buiten te kijken en vestigt de aandacht op een langskomend meisje, dat volgens haar, evenals haar hele familie, ook in de versukkeling is geraakt.

‘Ija! Die familie lijdt aan fallende siekte! Kwaje Dinges!’
Koba: ‘Ach tante, afgoderij!’ Tant' Lina riep zeer verontwaardigd: ‘Afkodré no? Ai de na ede, oen sa si sani! We sulle zien! Je hebt nog nèks meegemaakt meisje!’
Koba: ‘Ma' Tante. Ik ben al dertig jaar, geen dertig dagen! En ik heb al bijna grote kinderen.’
Lina: ‘Dan wat! Meisje vergeet nie dat ik ben je tante! Vijfenvijftig jaar heb ik! Ik ben nie na' school geweest ma' ik weet precies hoeveel jaar ik meer heb dan jij!’
‘Tante maak nie zo vervelend vandaag! Ik weet nie waarom u bent gekomen, ma'...’
‘Wat me hier gebracht heeft... precies wat jij afgoderij had genoemd! Ik ben gekome om je een bijdrage te verzoeken. Wij allemaal in die familie moeten onze benodigdheden gaan doen.’
‘Wat! Tante, alweer?’
‘Voor de zoveelste keer, tòt het gaat lukken! Ik heb een betere bonoeman* gevonden en hij vraagt ook nie veel. Maar apripo sopropo, saka joe skafoe.* Meisje ik wil nie dat je me schreeuwt!’
‘Tante ik bemoei nie meer met dat soort dinges.’
‘Meisje, kijk hoe ik mager ben geworden met je eigen ogen! Ik lijk droge kat'fisi! Schandalig! Die zware familielasten drukken me. Het lijkt alsof ik ga voorover vallen op me mond!’ (Ze zuchtte zwaar.) Koba: ‘Hoor hierzo Tante, je wil dat ik ruzie krijg met Nelis van me? Sins hij werkt op kantoor, letten al die mensen op 'em. Hij kan z'n poot nie ergens trappen of ze hebhebben 'em al geroken. Wat gaan ze zeggen als ze merken dat hij werkt met objabasi's?’*
‘Koba, la me je één ding zeggen: is zo zijn mensen! Poespoes' no fen' merki, a sa soekoe mois'moisi!: de mense hebbe altijd wat te zeggen.’
‘Luister Tante, laat ons niet bederven...’

[p. 51]

‘Meisje! Laat domheid je nie bedriegen. Wanneer ze alle schuld van hunzelf hebben afgewassen blijft het fo jou! Ga je kunnen? 't Gaat fo je kome!’
‘Tante, ik heb nooit een familie weggejaagd! Ma' laat me d'r buiten, no?’
‘O soema dati! Jij en ik: duivel en z'n gangan!’
Koba:‘Ka wèk jo! Mars!’
‘Blaka Bakra!* Is mij jaag je weg?’
‘Mars!’
‘Duisternis kan zien dat ik je ben kome waarschuwen.’
‘D'r uit!’
Lina haastte zich om op te staan. Ze schoof haar hoofddoek recht, nam een paar stevige stappen naar de deur, trok die open en even later viel die dicht met een klap en een tjoeri*.
Ze kon niet weg zonder nog eens iets te roepen:
‘Koba, ik waarskouw je! Je maak percies als die families van je vaderskant! Hardhorige mensen! Ze willen nèks weten van negerij!’
Koba zweeg. Lina's stem klonk buiten vol met bitterheid: ‘Hoor je me, Koba? Onze doden zuchten in hun graf. Duisternis overheerst onze familie. Dan nog buitendien jaag je me weg! Weet je dat je fjofjo* maakt? Je jaagt me Weg als een hond! Ma' ik vergeef je om familiezorg te redden! Adjosi.’

‘Donder op jonge, voor ik je baks’

Nu wat bijzonderheden van deze taal hier nader bekeken. Een aantal woorden en zinswendingen, hoe afwijkend ook, vragen nauwelijks om uitleg. Het zal duidelijk zijn dat nicht Koba's achtererf het plaatsje achter haar huis is; als Koba zegt kom door, bedoelt ze ‘kom verder, kom binnen’; afgoderij zouden wij bijgeloof noemen; dan wat! roept Tante Lien, oftewel ‘wat dan nog’, ze lapt Koba's levenservaring immers aan haar laars; maak in plaats van ‘doe niet zo vervelend’, onder invloed van Sranan meki; een bijdrage verzoeken in plaats van vragen; schreeuwen voor ‘een grote mond geven’ - dat is een mooi voorbeeld van een woord met een iets andere betekenis - enzovoort. Moeilijker is hardhorig, dat hier ‘ongehoorzaam’ betekent. Koba's familie telt mensen die niet willen gehoorzamen aan inwendige stemmen en tekens uit de negerij, dat wil zeggen nog stammend uit het verre Afrikaanse verleden.

Interessant is baksen - Donder op jonge, voor ik je baks - voor ‘een draai om de oren geven’, want dat komt van een in Nederland verdwenen woord baks voor klap. Ergens een poot trappen voor ‘een voet zetten’ is een pure, zij het niet elegante, Surinaamse nieuwvorming.

Eigen woorden in de eigen situatie. Het is in Suriname erg onbeleefd (onbeschoft zeggen ze daar) om onverwacht voor iemands neus te verschijnen. Aangezien het leven zich grotendeels buiten afspeelt en ramen en deuren wijd openstaan - denk aan het heerlijke klimaat - (bij Koba dus ook) kondigt Tante Lien haar komst duidelijk aan door van verre al kokokoko te roepen. Je hoort dat ook in Nederland: klopklopklopklop. En dan al die begrippen die samenhangen met het ‘winti-geloof’. Negerij heb ik al genoemd. Tante Lien heeft het verder over fjofjo, dat is ziekte als gevolg van ruzie in de familie, en over andere kwaje dinges, dat is onheil van magische oorsprong. Dat alles moet bestreden worden door middel van benodigdheden, dat zijn bepaalde rituelen.

Met die ‘kwaje dinges’ kom ik bovendien op een geheel andere categorie van verschijnselen. Wij zouden immers als meervoud ‘dingen’ verwachten. Koba zegt het ook: ‘Ik bemoei nie met dat soort dinges.’ In deze zin wordt dan ook nog een wederkerig werkwoord onovergankelijk toegepast: ‘ik bemoei...’ in plaats van ‘ik bemoei me...’ Iets soortgelijks gebeurt in de zin ‘Luister, Tante, laat ons nie bederven’ voor ‘laten we de zaak, laten we onze verstandhouding niet bederven’. Heel algemeen in het Surinaams-Nederlands is gaan als hulpwerkwoord van de toekomende tijd: ‘het is alsof ik ga voorover vallen’ in plaats van ‘alsof ik voorover zal vallen’, waarbij ik dan meteen maar de woordvolgorde volgens onze norm omkeer. Met dat laatste zou men in Suriname ook instemmen, maar dat neemt niet weg dat deze fout - zo beschouwt men het dus - onder invloed van het Sranan Tongo veel gemaakt wordt. ‘Meisje, vergeet nie dat ik ben je tante’, zegt Lien ook nog tegen Koba.

Koba gebruikt een gematigde versie van het Surinaams-Nederlands. Ze zegt bijvoorbeeld ‘ik ben dertig jaar’, in tegenstelling tot Lien, die, meer in overeenstemming met het volkse gebruik, ‘vijfenvijftig jaar heb ik’ zegt. Koba gooit er alleen hier en daar een woordje Sranan Tongo tussendoor, voornamelijk als ze opgewonden wordt, en dan breekt ook bij haar de ‘diep’ Surinaams-Nederlandse uitspraak door: ‘Ka wèk jo!’

Een verdwijnende taalcultuur

De taal van Tante Lien is geheel ‘diep’, met hele zinnen Sranan ertussendoor. Opmerkelijk is ook het aantal personificaties. Ze voert onpersoonlijke grootheden als handelend ten tonele, als waren het personen. ‘Laat domheid je nie bedriegen’, ‘Duisternis kan zien dat ik je ben komen waarschuwen’ en ‘Duisternis overheerst onze familie’. Ze spreekt ook over ‘schuld’ die kan worden ‘afgewassen’. Hier blijkt dat Tante Lien ook in haar taal de draagster is van een verdwijnende cultuur, een cultuur die zich onder andere kenmerkt door de mens te beschouwen als onderworpen aan een systeem van krachten die hij niet beheersen kan, maar waarmee hij wel op goede voet kan blijven. Tante Lien weet dit wezenlijke kenmerk van haar cultuur onder woorden te brengen in ons aller Nederlands, in dit geval het hare: het Surinaams-Nederlands.