Onze Taal. Jaargang 59

[p. 19]

Van woord tot woord
Witte scherpe wortelen

Marlies Philippa

Xandra van Gelder lees ik altijd graag in de rubiek ‘Keuken’ van de Volkskrant. Ze schrijft onderhoudend, geeft leuke recepten en is altijd goed geïnformeerd. En ook denkt ze na over taal. Eind oktober schreef ze in een stukje over Witte scherpe wortelen: ‘Een rammenas en rettich zijn benamingen voor dezelfde wortelsoort, maar in het dagelijks gebruik zie je vaak dat een wortel met zwart velletje rammenas wordt genoemd, en haar scherpere zusje met een smetteloos wit vel haar Duitse naam rettich krijgt.’ Vervolgens weidt ze uit over de prachtige namen van verschillende rammenasrassen: Münchener bier, ronde zwarte winter, lange zwarte winter, rex, unus treib en minowase. Helaas kiest ze daarna bij de beschrijvingen van enkele recepten voor de naam rettich, zijnde ‘de meest ingeburgerde aanspreektitel’.

Als dat laatste al waar is, vind ik het jammer. Bovendien moet je er volgens mij niet aan meewerken om een goede Nederlandse benaming te vervangen door een buitenlandse, waardoor ons eigen woord kans loopt te verdwijnen.

Van over de brug

De rammenas (Raphanus sativus, var. niger), die van binnen altijd wit is maar aan de buitenkant wit, geel, roze of zwart kan zijn, is een variant van de radijs (Raphanus sativus, var. radiculus) en smaakt dan ook radijzig. Het woord radijs komt via het Franse radis van het Latijnse radice/radix, dat ‘wortel’ betekent. Het Duitse Rettich is ontstaan uit hetzelfde Latijnse woord.

Het Jiddisch heeft het Duitse woord al eerder in onze taal ingevoerd in de vorm rettisch. Zo was er voor de oorlog een Amsterdams-joodse zegswijze: ‘Vor die brik scheine rettisch! Ibber die brik mooie rammenas!’ (Voor de brug mooie rettisch! Over de brug mooie rammenas!) Met ‘die brik’ werd de Blauwbrug bedoeld, die de verbinding vormde tussen de jodenbuurt en andere stadswijken.

Rammenas/ramenas heeft als variant de vorm ramelas gekend, een verbastering van het Italiaanse ramolaccio. Dit Italiaanse woord is op zijn beurt afkomstig van het Latijnse armoracia ‘mierikswortel’. De klanken -r-, -l- en -n- liggen fonetisch gezien dicht bij elkaar, waardoor ze nogal eens wisselen in diverse varianten van een woord: ramernas, ramolaccio en armoracia. Ook de verspringing van r en klinker, zoals in armoracia en ramolaccio is een niet ongewoon verschijnsel.

De wortel van mierik

De mierikswortel of peperwortel, een zeer scherpe witte wortel en een probaat middel tegen scheurbuik, wordt nogal eens met de rammenas verward. Dat blijkt al uit de naam rammenas, die immers oorspronkelijk ‘mierikswortel’ betekent. Rammenas en mierikswortel behoren beide tot dezelfde plantenfamilie, die der Cruciferae, de kruisbloemigen, maar tot verschillende geslachten. De mierik is een soort lepelblad met verscheidene officiële namen: Cochlearia armoracia, Armoracia lapathifolia en Armoracia rusticana. In het Engels wordt hij horseradish en in het Duits Meerrettich genoemd.

Het Duitse woord zet ons op het spoor van de etymologie van mierik. Meerrettich betekent de wortel die meer is; de grotere, de sterkere wortel. Mierik heeft zich ontwikkeld uit vormen als meerradic en mieredik, met dezelfde betekenis als het Duitse Meerrettich.

Mierikswortel is eigenlijk dubbelop: in -rik zit immers al de betekenis ‘wortel’!

Oproep

De Kiliaanstichting heeft uw hulp nodig! In het aprilnummer van 1989 heb ik u iets verteld over de Kiliaanstichting. Doel van deze stichting is een geheel nieuw wetenschappelijk etymologisch woordenboek samen te stellen. Een team van Nederlandse en Belgische specialisten werkt daaraan. In de oudere Nederlandse etymologische woordenboeken wordt nooit vermeld wanneer een woord voor het eerst is aangetroffen. Dat is echter toch handig, zelfs al weet je dan nog niet zeker sinds wanneer het woord werkelijk in onze taal bestaat. De Tollenaere is in 1983 in zijn bewerking van het kleine etymologische woordenboek van De Vries begonnen met dateringen van eerste vindplaatsen. Ten dele heeft hij deze gebaseerd op gegevens uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

Wij willen ook dateringen en liefst vroegere dan nu bekend zijn. Wij zouden dus bijzonder blij zijn als u op grond van documenten kunt aantonen dat een bepaald woord al eerder in het Nederlands op schrift is gezet dan tot nu toe bekend was. Wij zien uit naar uw reacties, die u naar het secretariaat van Onze Taal kunt sturen.