Onze Taal. Jaargang 59

[p. 12]

Het laatste Lyrisch Lab

Pieter Nieuwint en Jaap Bakker

Het Lyrisch Lab gaat zijn poorten sluiten, maar wil dat niet doen voordat de wijze lessen die twee jaar lang gegeven zijn nog een keer kort zijn samengevat. Leg deze aflevering nu niet, in de overtuiging dat u alles al weet, ontgoocheld terzijde: tussen alle ouwe koek zit hier en daar een fonkelnieuwe tip verstopt, die alleen nog niet eerder werd gegeven omdat hij geen aparte aflevering verdiende. Om voor de hand liggende redenen zijn de verschillende adviezen in twee categorieën ondergebracht: Geboden en Verboden.

Tien geboden voor de liedjesschrijver

Gebod 1

Gebruik een bestaande melodie. Let daarbij op twee dingen: a) lange regels zijn makkelijker te berijmen dan korte; b) het is aardig een lied te kiezen dat als het ware zichzelf rechtvaardigt, dat wil zeggen waarvan de oorspronkelijke tekst een zekere relevantie bezit voor de gelegenheid waarvoor u uw tekst schrijft. Voorbeeld: maak voor het afscheid van uw despotische chef een tekst op Het Slavenkoor van Verdi.

Gebod 2

Tel goed en smokkel niet. Zorg dat alle regels van alle coupletten exact het vereiste aantal lettergrepen bevatten, en bedenk daarbij steeds: quod licet dichter, non licet liedjesschrijver. De enige plaats waar u deze gulden regel mag overtreden, is in de opmaat, dat wil zeggen aan het begin van een regel. Daar kunt u desgewenst een onbeklemtoonde lettergreep toevoegen of weglaten.

Gebod 3

Zorg dat de accenten op natuurlijke plaatsen terechtkomen. Bedenk dat meestal maar één van de vier lettergrepen een hoofdaccent draagt. Op de melodie van Hup Holland Hup of Heen en weer (of een van die talloze andere liederen met zevenvoetige regels in het couplet), loopt en klinkt ‘Er is met ome karel iets bijzonders aan de hand / We zitten hier niet zomaar bij de burgerlijke stand’ een stuk beter dan ‘Dat buurman Kees zojuist getrouwd is met Fien Bokkinga / Is het gevolg van een door hem gehouden razzia’.

Gebod 4

Allitereer bij voorkeur op de plekken met een hoofdaccent. Vergelijk (op dezelfde melodie als daarnet) ‘Oom Theo is verTrokken met de Trein van hallef Tien’ maar eens met ‘Hij was een Beetje Boos en wat Beneveld Bovendien’. Merk op dat de eerste regel niet echt beter wordt als we in plaats van ‘hallef’, ‘tien voor’ zetten.

Gebod 5

Beperk de inhoud van een lied tot één bepaald aspect, om dat vervolgens van alle kanten, of van één originele kant, te bekijken. De meeste gelegenheidsliedjes gaan over alles tegelijk. Dat is te veel.

Gebod 6

Houd het kort. Lange liedjes kunnen vrijwel altijd korter, en dus beter. Het ergst is als de luisteraar er gaandeweg achter komt dat hem nog menig couplet te wachten staat, bijvoorbeeld wanneer het lied de levensloop van de bruid behandelt en na vier coupletten is aangeland bij haar eerste gang naar de kleuterschool. Zo'n feest komt niet meer goed.

Gebod 7

Hanteer - als u níet op een bestaande melodie wilt dichten - een origineel rijmschema, en pas daarbij wat ritmische variaties toe. Het is zonde om na voltooiing van de tekst te moeten ontdekken dat die ook te zingen was op de melodie van Waar in 't bronsgroen eikehout.

Gebod 8

Rijm verrassend. U kunt dat doen met behulp van dubbelrijm (brandhaard/landkaart), mozaïekrijm (wat sta je/te draaien?) en combinaties van beide (brandhaard/door het land waart). Eigen bedenksels ofwel neologismen (strandvaart of iets dergelijks) zijn toegestaan mits ze perfect in het betoog passen.

Gebod 9

Geef uitspraakaanwijzingen. Gelegenheidsliederen moeten doorgaans in een mum van tijd worden ingestudeerd, dus het is wél zo efficiënt als het koor kan zien hoe de woorden moeten klinken. Voorzie uw manu- of liever typoscript royaal van accenten, leestekens en hoofdletters waar dat de juiste voordracht ten goede komt. Deins niet terug voor spellingen als ‘aan d'andre kant’ of ‘hallef tien’. En hebt u ‘Iran’ gerijmd op ‘mohammedaan’, spel dan ‘Iraan’.

Gebod 10

Vergroot uw verstechnische vaardigheid. Lees eens een handleiding, bijvoorbeeld de in het voorjaar te verschijnen Rijmwijzer van Jaap Bakker, een boek boordevol nuttige tips voor de huisdichter.

Tien verboden voor de liedjesschrijver

Verbod 1

Vertrouw nooit op uw geheugen als u een bekende melodie van een nieuwe tekst voorziet. Vooral coupletten van liedjes worden vaak verkeerd onthouden; u kunt u lelijk vergissen in de exacte regellengte en zelfs het regelaantal. Zorg dus voor een plaat, een bandje of bladmuziek van het desbetreffende nummer vóór u aan het schrijven slaat.

Verbod 2

Laat geen nare nasmaak na. U mag de toegezongene in uw lied best bespotten of te kijk zetten, maar doe het met mate en geef altijd een positieve wending aan het verhaal. Eindig aardig!

Verbod 3

Duld geen voorspelbare of luie rijmen in uw liedjes, zoals heden/verleden, iets/niets, zeggen/uit te leggen, olijk/vrolijk, oren/horen. Dergelijke woorden vertonen te veel betekenisovereenkomst, waardoor de klankovereenkomst - het rijm - zijn kracht verliest.

[p. 13]

Verbod 4

Gebruik geen enjambementen, behalve als ook in de melodie de regels op elkaar aansluiten. Een lied klinkt houterig en soms belachelijk wanneer de regelgrens niet samenvalt met een natuurlijke rust in een zin (al dan niet gesymboliseerd door een leesteken). Onlogische afbrekingen. Van zinnen moet. U aan literaire dich. Ters overlaten.

Verbod 5

Vermijd het gebruik van bastaardwoorden, zowel in rijmpositie als elders in uw dichtregels. Het eerste omdat een rijm als relatie/frustratie, vanwege de rijmende identieke uitgangen, een vorm van rime riche is. Het tweede omdat dergelijke woorden weinig poëtische zeggingskracht hebben. ‘Relatie’ en ‘frustratie’ klinken te wetenschappelijk; ze maken in vergelijking met ‘verhouding’ en ‘teleurstelling’ een gevoelsarme indruk.

Verbod 6

Schrijf onder geen voorwaarde berijmde opsommingen. Als u op het idee komt om bruid en bruidegom te vergasten op een abecedarium (een lied van 26 coupletten, dat in alfabetische volgorde evenzovele aan het bruidspaar te overhandigen artikelen behandelt), sluit uzelf dan op in een kast tot de bruiloft voorbij is. Twee families zullen u eeuwig dankbaar zijn.

Verbod 7

Maak nooit-van-z'n-lang-zal-die-leven een lied op de melodie van Waar in 't bronsgroen eikehout. Zelfs als alles meezit, zal het hooguit worden uitgezeten.

Verbod 8

Ga u nimmer te buiten aan literaire stijlfiguren of diepzinnigheden voor de verwerking waarvan het publiek meer tijd nodig heeft dan het tempo van het lied toelaat. Dichterlijkheid hoort thuis in schoolbloemlezingen en aanbiedingen van De Slegte, niet in liedteksten. Aan één Ernst van Altena hebben we meer dan genoeg.

Verbod 9

Laat nooit het begrip van een liedtekst afhangen van de leestekens. Zelfs een professionele vertolker kan die onder het zingen niet hoorbaar maken. Gedachtenstrepen, spanningspuntjes, aanhalingstekens, haakjes: u mag ze wel gebruiken, maar als u ze weghaalt uit uw tekst mag er geen dubbel- of onzinnigheid ontstaan.

Verbod 10

Trek u niets aan van zogenaamde ‘professionele’ raadgevers, die u er uiteindelijk alleen maar toe willen overhalen om hun boekjes met adviezen te kopen. Ga gewoon uw eigen gang. U kunt het best.