Onze Taal. Jaargang 59

Gaat het Nederlands teloor?

L. Gijsbers & P. Smulders

In 1988 is door de boeken- en platenclub ECI een tweejaarlijkse literair-wetenschappelijke prijs in het leven geroepen. Elke twee jaar heeft een jury onder voorzitterschap van Hans Gruijters onder vijf winnaars ruim een ton aan prijzengeld te verdelen. De prijsvraag moet literair en wetenschappelijk talent mobiliseren voor het algemene thema ‘lezen en maatschappij’; het gekozen onderwerp voor 1989 (de eerste uitreiking) was ‘Gaat het Nederlands teloor?’ De jury ontving 212 essays, die speciaal voor deze gelegenheid waren geschreven. Voorzitter Gruijters was tamelijk somber over het gros van de inzendingen. Uit het juryrapport vermeldde hij: ‘De kwaliteit van de selectie is de jury in het algemeen niet meegevallen. Voor de drie hoofdprijzen kwam uiteindelijk slechts een tiental inzendingen in aanmerking. Voor de toekenning van een prijs voor oorspronkelijkheid (...) leek de jury geen aanleiding te bestaan. (...) De jury kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat het essay in Nederland een weinig favoriete vorm is voor het overbrengen van denkbeelden.’

Minister Hedy d'Ancona verrichtte haar eerste publieke daad als ‘kersvers bewindspersoon’ door op 16 november de drie hoofdprijzen uit te reiken.

Aan mode ten onder

Professor Karel van het Reve verzorgde een voordracht over het thema, naar eigen zeggen geput uit zijn eigen niet-bekroonde inzending (gepubliceerd in het Parool van 25 november 1989).

Anders dan bij andere twisten, aldus Van het Reve, worden twisten over taal vaak gewonnen door degenen die het hardst schreeuwen. De spraakmakende gemeente bepaalt wat er de Van Dale terechtkomt. Twistenden lijken dat te beseffen. Iedere Nederlandse spreker of schrijver kan onze taal een duwtje in de rug geven, en dat is niet het geval bij de stelling van Pythagoras of het jaartal van de slag bij Nieuwpoort. Toch rijst er uit het collectief der taalgebruikers verzet tegen verandering van de taal. Daarbij speelt de romantische opvatting een rol dat wij die taal als deel van ons volkseigen tegen buitenlandse aanslagen moeten verdedigen. Taal en volkskarakter zijn nog voor velen onverbrekelijk met elkaar verbonden. Sterk verzet tegen veranderingen begint al bij iets wat eigenlijk buiten de taal staat: de spelling.

De vraag ‘Gaat het Nederlands teloor?’ moet volgens Van het Reve gelezen worden als ‘Is het Nederlands bezig verdrongen te worden door andere talen?/Zal het Nederlands als cultuurtaal in de komende honderd, tweehonderd jaar verdwijnen?’ Een voorzichtig ‘nee’ is zijn antwoord. Honderd jaar onderwijs in het ABN heeft aan de Nederlandse streektalen niet de doodsteek gegeven. Het belang van het Nederlands neemt zelfs weer toe doordat we steeds meer boeken in het Nederlands lezen, omdat onze kennis van andere talen gestaag afneemt.

Voor velen is de toevloed van vreemde woorden dé grote bedreiging. Van het Reve vindt een lezing geven nog steeds een afschuwelijk anglicisme voor het juiste een lezing houden, maar het laatste lijkt weer veel op het Duitse einen Vortrag halten. Hoeveel echt Nederlandse woorden zijn er eigenlijk? Naar schatting zijn het er niet meer dan zes van de tien; de andere vier blijken ontleningen te zijn. Natuurlijk is de verengelsing in de 20ste eeuw erg groot, maar die doet onder voor de verfransing in de 18de en 19de eeuw. Toch heeft het Nederlands die aanval van het Frans doorstaan. Een nog ergere aanval kwam van het Latijn in de 17de eeuw: Hooft schreef zijn Historiën in Latijn met Nederlandse woorden, en Erasmus heeft er nooit over gepeinsd in een andere taal dan het Latijn te schrijven. Maar ook aan die invloed heeft het Nederlands zich ontworsteld.

Van het Reve's woede richt zich niet tegen vreemde invloeden, maar tegen uitdrukkingen die opeens in de mode komen. Het voortouw nemen; plaatjes inkleuren; dingen op een rijtje zetten; waar zijn we mee bezig: ‘Ik ben er diep van overtuigd dat als ik die uitdrukkingen zou gaan gebruiken, het Nederlands teloorgaat.’

Taal in coma

De bedreigingen waartegen wij onze taal zullen moeten beschermen, zijn niet gering. Charles Crombach schetst in Een taal die niet kan sterven een ondergangsscenario dat er niet om liegt. Het Nederlands zal niet mee kunnen doodgaan zoals talen dat doen waarvan geen letter op schrift staat. Maar er is meer dan gewoon doodgaan: onze taal zou wel eens in coma kunnen raken. Crombach laat zien dat zoiets gegeven de huidige ontwikkelingen zeker geen ondenkbaar ziektebeeld is. Behalve de dreigende infecties, zoals de tendens om op universi-

[p. 11]

teiten het Nederlands als voertaal te vervangen door Engels, bespreekt hij enkele taalinterne ziektes, bijvoorbeeld de leenwoordenstroom: ‘Het Nederlands is zo open als een kroeg en zo lek als een mandje.’

Collectieve schaamte

Een bedreiging van gans andere aard vormt ons volkskarakter. Al diegenen die wel eens twijfelen aan het voortbestaan van het Nederlands na de eenwording van Europa, vertegenwoordigen precies die houding waartegen Gerrit Krol ons in Onze nationale schaamte waarschuwt. We hebben een niet al te hoge dunk van onszelf, we spiegelen ons te vaak aan grotere, machtiger landen en voelen ons dan klein. Op dezelfde wijze minachten wij onze taal, door al te zeer op te zien tegen de ons omringende wereldtalen. We schamen ons omdat we in negentig jaar nog steeds de Nobelprijs voor de literatuur niet hebben weten binnen te slepen. We glimlachen meewarig als de BRT het heeft over De toverfluit van Mozart, want wij kennen slechts Die Zauberflöte.

Krol laat zien hoe vitaal, hoe krachtig, hoe niet-eronder-te-krijgen onze taal eigenlijk is. Alleen in die collectieve schaamte schuilt de bedreiging.

Spannende ANS

Jet Wester, schrijfster van het winnende essay De Tao van taal, voert de lezer mee in het rijk der wonderen dat taal heet. Aan de hand van drie eenvoudige spellingkwesties, die op het eerste gezicht ‘beetje saai, beetje simpel’ lijken, maakt ze zichtbaar hoe intelligent en hoe logisch onze taal vanuit zichzelf in elkaar zit. Een ogenschijnlijk allegaartje aan taalfeiten blijkt bij diepgaandere bestudering ineens een perfect in elkaar zittende legpuzzel te zijn. De enige bedreiging voor dit ingenieuze systeem vormt dan ook het (ongetwijfeld goed bedoelde) gesleutel en geschaaf van spellingcommissies. Die doen meer kwaad dan goed, zo blijkt, want taal volgt nu eenmaal liever stilletjes haar eigen wetten. Bemoeizucht getuigt slechts van een enorme dosis overmoed en van gebrek aan respect voor dit wonderbaarlijk sluitende systeem.

Via Westers heldere betoog krijgt de leek een goed beeld van moderne taalkundige inzichten, die deze onderliggende systematiek zo overtuigend hebben blootgelegd.

De Tao van taal is behalve een boeiend spellingbetoog een politiek essay: samen met de drie door haar besproken ‘wonderen’, het trema, de ch en de onderliggende vormen, richt zij zich tot de overheid met adviezen. Hopelijk neemt deze vooral Westers tweede advies goed ter harte: ‘geef opdracht tot het vervaardigen van een standaardwerk, laten we zeggen een ANS over spelling en haar relaties tot taal en taalkunde. Geef de opdracht dat dit een verkoopbaar, spannend boek moet worden...’ Mocht Jet Wester in zo'n redactie plaatsnemen, dan hoeven we ons over dat laatste in elk geval geen zorgen meer te maken.

Als we het Nederlands met voldoende respect behandelen en er de inherente kracht van kunnen erkennen, gaat het Nederlands niet teloor. Zo luidt in essentie het antwoord op de vraag in het gelijknamige boek dat de drie prijswinnende essays bevat. Voor een ieder die van taal houdt een bijzonder lezenswaardig drieluik.

Gaat het Nederlands teloor? Drie essays,

Jet Wester, Gerrit Krol, Charles Crombach.

De Haan, 1989. 125 blz.,

ISBN 90 269 4118 8.