Onze Taal. Jaargang 59

[p. 8]

De spraakmakers
De Schrijfwijzer herschreven

Jaap de Jong & Rinke Berkenbosch

‘Het gat in de markt wordt er meestal ingeslagen.’ Zo luidt een van de stellingen bij een onlangs verschenen proefschrift. Of dat bij boeken over taal ook het geval is, is niet helemaal duidelijk. Maar zeker is dat we momenteel overspoeld worden met een ware hausse van boeken en boekjes over de vele facetten van onze taal. Tussen al dat nieuws zit ook een nieuwe versie van de bijbel voor de schrijvende ambtenaar, de Schrijfwijzer. ‘Volledig herziene editie’ prijkt op de felgroene kaft, en daar is geen woord van gelogen. ‘Uiteindelijk is er geen letter op zijn plaats gebleven’, aldus de voormalige eindredacteur van Onze Taal, Jan Renkema. Een gesprek met Nederlands bekendste taaladviseur over het herzien van zijn nationale taalvraagbaak, de leerbaarheid van schrijfvaardigheid en de overdreven aandacht voor spelling.

Jan Renkema (1948) was van 1976 tot 1986 eindredacteur van Onze Taal. Samen met Anne Vondeling publiceerde hij De troonrede van Ridderzaal naar huiskamer. Hij promoveerde op De Taal van Den Haag (1976). Momenteel doceert hij Tekstwetenschap aan de Katholieke Universiteit Brabant en werkt hij als buitengewoon hoogleraar bij de afdeling Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. Van zijn bestseller Schrijfwijzer kwam onlangs een geheel herziene versie op de markt.

‘In het begin van de jaren zeventig ben ik afgestudeerd in de Algemene Taalwetenschap aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. De Chomskygrammatica stond toen volop in de belangstelling. Ook taalfilosofische kwesties (zoals de relatie tussen taal en cultuur) hielden de gemoederen bezig en er werd gediscussieerd over “vertaalbaarheid”. Vragen als: “Hoe moet het kerstverhaal vertaald worden in een cultuur waar de godheid vrouwelijk is?” konden ons mateloos boeien. Nee, de echte Onze-Taalkwesties hadden mijn hart toen nog niet. Maar gaandeweg kwam ik in dit soort discussies tot de ontdekking dat vertaalproblemen niet alleen tussen talen bestaan, maar ook binnen een taal, tussen een vaktaal en het algemene taalgebruik. Neem bijvoorbeeld het verschil tussen “zout” in het scheikundelab en “zout” in het keukenkastje.

Via een meer taalfilosofische studie naar vertaalproblemen en begrijpelijkheid van taal kwam ik in het taaladviseringswerk terecht. Ik was na mijn studie op zoek naar een dissertatieonderwerp, en las toen in de krant over pogingen van de toenmalige kamervoorzitter Vondeling om de overheidstaal begrijpelijker te maken voor de burger. Ik vroeg informatie, en kreeg een dik pakket waarop ik commentaar leverde. Tot mijn verrassing zei Vondeling toen: kom hier maar werken, en geef ambtenaren adviezen voor het schrijven van begrijpelijke teksten.’

Hoe raakte u betrokken bij Onze Taal?

‘Een van de leden van de Commissie Duidelijke Taal was Jan Veering, lector in Delft en toentertijd eindredacteur van Onze Taal. Van hem heb ik als over-enthousiaste jonge doctorandus veel geleerd. Hij was een heel wijs man en had een bijzonder fijnzinnig taalgevoel. Op een gegeven moment zei hij dat ik het redacteurschap van Onze Taal maar moest overnemen. Ik kan me nog herinneren dat ik daar eerst weinig zin in had: zoveel aandacht voor komma's en germanismen vond ik overdreven, en vaak ook onjuist. Ik zei dat ik het in elk geval niet alleen wilde doen, en dat ik ook aan andere onderwerpen aandacht wilde besteden. Veel tijd om na te denken kreeg ik niet, want hij overleed heel plotseling. Dankzij mevrouw Van der Laan (nu nog steeds secretaresse bij Onze Taal) kon ik me vrij snel inwerken. En de eerste jaren was ook de heer Van Caldenborgh als redacteur werkzaam.’

Gaandeweg kreeg Renkema steeds meer plezier in het werk: ‘Het aantal abonnees begon te groeien en in Onze Taal kwam ook meer ruimte voor populair-wetenschappelijke onderwerpen. Mij stond een blad voor ogen zoals Natuur en Techniek voor de natuurwetenschappen.’

Tweeduizend taalvragen

Een jaar voordat Renkema eindredacteur van Onze Taal werd, kreeg hij van de Staatsuitgeverij het verzoek een vraagbaak voor de schrijvende ambtenaar te maken. Renkema stemde toe en in 1979 verscheen de eerste druk van de Schrijfwijzer. Sindsdien beleefde dit boek vele herdrukken. De Schrijfwijzer werd daarmee een instituut en Renkema min of meer een bekende Nederlander voor het schrijvend deel der natie.

Ruim 120.000 Schrijfwijzers zijn er inmiddels verkocht, en niet alleen aan ambtenaren. Ook journalisten, secretaresses, studenten en docenten hebben ervoor gezorgd dat een dergelijke ongekend hoge oplage bereikt werd. ‘Een zo breed en divers publiek had ik niet verwacht. Dat in de oude editie alle voorbeelden ontleend zijn aan kamerstukken, vond ik voor dit brede publiek toch wel een bezwaar’, aldus Renkema, die na tien jaar dan ook de hand aan de ploeg heeft geslagen en de Schrijfwijzer ingrijpend herschreef. Aanpassingen in de voorbeelden - er staan nu ook fragmenten uit bijvoorbeeld folders en gebruiksaanwijzingen in - zijn niet de enige verschillen tussen de oude en de nieuwe versie. De indeling werd grondig gewijzigd en er is een hoofdstuk ‘Stijl’ toegevoegd, om maar eens enkele opvallende wijzigingen te noemen.

‘Na tien jaar was het wel eens nodig. In zo'n periode komen er natuurlijk nieuwe taalverschijnselen bij, zoals “hun hebben”, dat toen nog niet zo vaak voorkwam. Daarnaast liet de toegankelijkheid van de vorige editie te wensen over voor een breder publiek. Met een uitgebreider register en duidelijker kopjes is dit verbeterd.’

[p. 9]

De rubriek twijfelgevallen (‘smeulende kwesties’) uit de vorige editie is verdwenen. Waarom hakt u nu meer knopen door?

‘Ik heb gemerkt dat mensen grote behoefte hebben aan duidelijke adviezen. Twijfel over spelling en grammatica werkt zeer verlammend op veel schrijvers. Mensen zijn op zoek naar houvast in de taal. In de nieuwe editie geef ik daarom vaker het advies: doe het maar zus en niet zo, dan heb je in ieder geval geen gezeur. Voorkom onzekerheid en irritatie over ondergeschikte taal- en spellingkwesties, door een veilige, onverdachte vorm te kiezen.’

De nieuwe Schrijfwijzer bevat dus duidelijke adviezen. Maar wat is de status van die adviezen? Zijn ze gebaseerd op onderzoek of is het schrijven van een taaladviesboek nog steeds een kwestie van het overschrijven van de overgeleverde canon schrijfadviezen en het toevoegen van enkele eigentijds-ogende voorbeelden?

‘Bij die overgeleverde canon heb ik nogal wat bedenkingen. Neem een advies als “schrijf nooit zinnen die langer zijn dan 25 woorden”. Dat vind ik onzinnig. Hetzelfde geldt voor “vermijd de lijdende vorm” of “men vermijde (sic) de aangevoegde wijs”.

In de nieuwe Schrijfwijzer worden ongeveer 2000 taalvragen beantwoord. Een groot aantal daarvan heeft betrekking op conventies in taalgebruik (aanhef in een brief, literatuuropgave, hoofdlettergebruik, enz.). Bij deze conventies geef ik adviezen gebaseerd op “aanvaarde gebruiken” en “lees- en schrijfgemak”. Neem bijvoorbeeld het hoofdlettergebruik. Jarenlang heb ik veel voorbeelden verzameld, en op basis daarvan (uiteraard met behulp van bestaande literatuur) een zo uniform mogelijk systeem ontwikkeld. Wanneer dit onderzoek heet, dan zijn mijn adviezen gebaseerd op onderzoek. Maar wanneer iemand vraagt: wordt een tekst nu begrijpelijker of aansprekender wanneer de adviezen worden opgevolgd, dan kan lang niet in alle gevallen verwezen worden naar onderzoek.

Wel heb ik - voor zover mogelijkwat proefjes genomen. Met weer de hoofdletters als voorbeeld: moet je bij een naam die uit een aantal woorden bestaat, alleen het eerste woord met een hoofdletter schrijven of ook een aantal van de andere woorden uit die naam? Ik adviseer het laatste omdat zo'n lange naam (de Commissie Duidelijke Taal) dan als geheel gemakkelijker herkenbaar blijft. Ook voor het advies over tangconstructies heb ik onderzoek gedaan. Maar bij veel andere adviezen spelen inzicht en intuïtie een belangrijke rol, en natuurlijk ook een vijftienjarige ervaring als taaladviseur.’

Kun je leren schrijven uit een boekje?

‘Ik denk dat we moeten oppassen voor de aloude rederijkersmentaliteit. Goed schrijven blijft voor een groot gedeelte kunst; slechts een klein gedeelte is kunde. Natuurlijk zijn er enkele technieken, maar die leer je niet alleen uit een boek. Een kok of een tuinarchitect heeft ook niet voldoende aan boeken.

De Schrijfwijzer gaat niet alleen over begrijpelijk en correct formuleren. Ik besteed ook veel aandacht aan schrijven in een aansprekende stijl. Dat is een stijl waarmee de schrijver zijn lezers duidelijk maakt dat hij ze in de eerste plaats als gasten beschouwt die recht hebben op een persoonlijke behandeling. Maar daar zijn geen maniertjes voor, dat is een kwestie van mentaliteit. Ik probeer schrijvers zover te brengen dat ze achter hun beeldscherm gaan zitten en zich afvragen: wat wil ik nou met die tekst en voor wie is die tekst eigenlijk bestemd? Heel elementaire vragen, maar het kan ogenopenend werken om ze bij het schrijven expliciet te beantwoorden.’

U noemt een goede structuur zeer bepalend voor de kwaliteit van de tekst. Waarom beperkt u zich in de Schrijfwijzer dan tot enkele algemene richtlijnen en voorbeelden? Waarom presenteert u niet meer ‘tekstschema's’, zoals Overduin doet in zijn taaladviesboek Rapporteren?

‘Wanneer schrijvers willen leren hoe uit een grote hoeveelheid gegevens een overzichtelijke indeling in hoofdstukken en paragrafen kan worden gemaakt, dan kunnen ze mijns inziens beter een cursus volgen op basis van praktijkoefeningen, en met zelf geschreven teksten. Teksten waarmee men structureren kan leren, moeten toch al gauw een omvang hebben van zo'n tien pagina's. Bovendien is intensieve begeleiding van een docent nodig die uitgebreid commentaar kan geven. Samen met anderen heb ik overigens wel een poging ondernomen in een cursus van de Open Universiteit. Die cursus heet niet voor niets het Schrijfpracticum.’

Als aansprekend schrijven en een goede tekststructuur zo belangrijk zijn, hoe komt het dan dat de vaak hoog oplopende discussies over taalgebruik steeds weer gaan over de uiterlijke kenmerken van de taal, zoals de spelling?

‘Veel mensen denken dat odeklonje minder lekker ruikt dan eau de cologne. Spelling wordt ten onrechte gelijkgesteld aan taal. Wie spelfouten maakt, kent zijn taal niet en is een barbaar, of in ieder geval geen groot licht. Dat is de gedachtengang. Vergelijk taal eens met een jas, dan is de spelling niet meer dan de knopen van die jas. Leken staren zich blind op die knopen, terwijl er toch veel meer aan die jas te zien en te beleven is. Verklaarbaar is dat overigens wel. Een noodzakelijke voorwaarde voor het leveren van kritiek is dat je je vinger op een zwakke plek kunt leggen en een alternatief kunt aandragen. Wanneer mensen een afwijkende spelling tegenkomen, zien ze direct hoe die verschilt van wat ze zelf op school geleerd hebben. Normen die als onaantastbaar werden beschouwd, worden daarmee opeens toch op de helling gezet. Dat leidt uiteindelijk tot onzekerheid en angst. Maar wie onzeker of bang wordt, wordt altijd eerst boos. Bij een afwijkende spelling weten mensen ook altijd meteen hoe het volgens hun normen wel zou moeten. Bij een rommelig opgebouwde tekst of een tekst die heel onpersoonlijk is geschreven, is het voor een leek veel moeilijker vast te stellen waar de schoen wringt, welke normen er overtreden worden. Laat staan dat men ogenblikkelijk een alternatief heeft.’

Bestaat er nu meer belangstelling voor taalverzorging dan een jaar of vijftien geleden?

‘Zeker, je ziet dat er een bepaalde slingerbeweging is. We hebben in de tolerante jaren zestig en zeventig de teugels wat gevierd, nu worden ze weer wat aangetrokken, maar de belangstelling voor verzorgd taalgebruik zal op een gegeven moment ook wel weer verminderen. Dat taalverzorging nu zoveel aandacht trekt, past goed in een

[p. 10]

meer algemene maatschappelijke trend: de aandacht voor etiquette. Ook de regels voor omgangsvormen en kleding zijn op dit moment weer strenger.’

Académie Néerlandaise

Peter Smulders, een van de huidige redacteuren van Onze Taal, heeft onlangs in opdracht van de Nederlandse Taalunie een onderzoeksrapport vervaardigd over taalzorg in Nederland en Vlaanderen. Hij doet daarin onder meer de aanbeveling om zoiets als een centrale Taaladviesraad op te richten: een instituut dat de taaladvisering in Nederland en Vlaanderen zou moeten gaan coördineren.

Of zo'n instelling ook, net als de Académie Française, de bevoegdheid moet krijgen om bepaalde taalregels voor te schrijven, staat nog ter discussie. De Vlaamse hoogleraar Flip G. Droste heeft vorig jaar in Onze Taal daarvoor gepleit. Renkema staat niet echt afwijzend tegenover een centrale Taaladviesraad. ‘Maar taalregels voorschrijven is niet zo eenvoudig. Ik moet nog zien of taalgebruikers zich daaraan willen conformeren. Een voorschrift van zoiets als een Taaladviesraad zal zich in de praktijk moeten bewijzen. Net als een taaladviesboek.’