Onze Taal. Jaargang 59

[p. 5]

Vraag en antwoord
Weerzien met de datief

Redactie Onze Taal

Dag Datief?, de aflevering van deze rubriek die in het oktobernummer verscheen, heeft veel reacties losgemaakt. Onze opmerking dat het onderscheid tussen de vormen hen/hun en die/wie voor velen niet meer te hanteren is, bleef relatief buiten schot. De pijlen werden wel gericht op het - helaas onduidelijk uitgevallen - laatste deel van het artikel, waarin we verdedigden dat naast de correcte zin (1) ook (2) in onze rijke taal veelvuldig gehoord kan worden:

(1)	Mij werd een rad voor ogen gedraaid.
(2)	Ik werd een rad voor ogen gedraaid.

Is het toelaten van (2) een capitulatie voor taalverloedering? Het antwoord is ‘nee’. Wie de geschiedenis van het Nederlands bestudeert, ziet dat onze taal heel langzaam maar o zo zeker steeds minder werkwoorden kent die met een meewerkend voorwerp (de derde naamval) verbonden worden. J.H. van der Horst heeft in zijn proefschrift Historische grammatica en taaltekens (1986) onder meer de werkwoorden bestudeerd die ‘een indruk maken’ betekenen. Bij deze werkwoorden was de ‘ondervindende persoon’ vroeger meewerkend voorwerp. Uit Van der Horsts studie zijn de volgende voorbeelden uit het Middelnederlands afkomstig:

(3)	doe verwonderde den luden (derde naamval) toen verwonderden de lieden (eerste naamval) zich
(4)	hem (derde naamval) bedochte, welken wech hi riden mochte hij (eerste naamval) dacht na welke weg hij rijden zou

Verwonderen en bedenken zijn twee van de vele werkwoorden die al eeuwen geleden zijn bekeerd tot de eerste naamval. Dat de verandering ook in deze eeuw is doorgegaan, bewijst lusten. Charivarius strijdt in Is dat goed Nederlands? (1940, blz. 47) nog een verloren strijd tegen het vulgaire

(5)	Ik lust nog peultjes.

Dat moest volgens hem zijn:

(6)	Mij lusten nog peultjes.

In de tweede helft van onze eeuw volgt mankeren het voorbeeld van lusten. De driedelige Van Dale voegt na het voorbeeld ‘Wat mankeert hem?’ tussen haakjes toe ‘ook, eig. onjuist: Wat mankeert hij toch?’ Maar zowel Koenen als de Hedendaagse Van Dale geeft naast ‘mij mankeert niets’, ‘ik mankeer niets’. Dezelfde ommezwaai zijn de werkwoorden passen, ten deel vallen, (een lang leven) beschoren zijn, etc. aan het maken. En het is niet moeilijk te voorspellen dat meer werkwoorden zullen volgen, zoals schelen, heugen en dergelijke.

Wat geldt voor de genoemde werkwoorden, geldt ook voor combinaties van meewerkende voorwerpen en werkwoorden in de lijdende vorm. Iedereen weet dat in (7) Marietje meewerkend voorwerp is:

(7)	Henk gaf Marietje rode rozen.

Wordt (7) passief gemaakt, dan wordt het oude lijdend voorwerp rode rozen onderwerp, en niet Marietje:

(8)	Rode rozen werden (aan) Marietje door Henk gegeven.

Maar zo gauw dat lijdend voorwerp niet concreet meer is, gaan veel taalgebruikers aarzelen:

(9)	Jonge sollicitanten wordt (of worden?) de voorkeur gegeven.

De twijfel wordt nog groter als het oorspronkelijke lijdend voorwerp alleen nog maar in vaste combinatie met het werkwoord voorkomt en zo een werkwoordelijke uitdrukking is geworden (een halt toeroepen; de rug toekeren; een lang leven beschoren zijn). Het is aardig om de aarzeling van de normbewuste taalgebruiker in oude jaargangen van Onze Taal te volgen. In 1943 sluit een inzender zich op bladzijde 51 aan bij de grammaticus Cosijn, die ik word opengedaan/bericht ‘wartaal’ had genoemd. Hier zou mij verplicht zijn: mij wordt opengedaan. De redactie betreurt in 1948 (blz. 39) de verzwakking van het grammaticaal gevoel, waardoor hij opduikt in de zinsnede ‘dat hij niet de deur wordt gewezen’.

In 1959 werd in Onze Taal (op blz. 16) geprotesteerd tegen zijn in plaats van is in

(10)	Door die maatregel zijn vele plannen de bodem ingeslagen.

Het duidelijkste voorbeeld is ‘geluk wensen’. Eigenlijk is Piet in

(11)	Ik wens Piet geluk.

een meewerkend voorwerp, maar niemand voelt het meer zo: gelukwensen is één (werk)woord geworden.

Gelijksoortige opmerkingen vinden we in 1980 ten aanzien van het foute worden in

(12)	Overigens lijkt het erop dat deze werkzaamheden een nieuw leven worden ingeblazen.

en in 1982 (blz. 94) tegen zij in

(13)	Zij zouden tegemoetgekomen kunnen worden.

Velen klinken deze foute vormen zo langzamerhand vertrouwd en grammaticaal in de oren. Er zijn veel taalgebruikers die zelfs met de volgende zinnen geen probleem hebben:

(14)	Vind je het gek dat zoveel toeristen in Amsterdam een poot uitgedraaid worden?
(2)	Ik werd een rad voor ogen gedraaid.

In tegenstelling tot wat de heer Klaassen meent, is de ontleedbaarheid van (2) geen groot probleem. Net als de bodem in (10) en geluk in (11) is een rad in voorbeeldzin (2) deel van een werkwoordelijke uitdrukking geworden.

Dat de datief in het moderne Nederlands van velen op de tocht staat, betekent overigens niet dat de overige gebruikers van de standaardtaal nu zouden moeten overschakelen op de onderwerpsvormen. Zeker in de verzorgde schrijftaal is het goed om terughoudendheid te betrachten bij het overnemen van taalveranderingen die nog in volle gang zijn. Voor dit nieuwe jaar in ieder geval vallen u, wat ons betreft, nog veel zegeningen ten deel en hopelijk is de lezers een lang leven beschoren!

[p. 6]

Misplaatste verschuiving
Donna van Norren - vertaalster, Amsterdam

Op blz. 189 van het novembernummer geeft de redactie in de rubriek ‘Vraag en antwoord’ het advies voortaan als klemtoonteken alleen het accent aigu (á) te gebruiken.

Dat het toepassen van een regel ingewikkeld is, komt wel vaker voor. Geen reden, dunkt mij, om die regel te schrappen. Dat er een zogenaamde nieuwe regel zou zijn ‘die trouwens in veel bladen al wordt toegepast’, nou èn! Als een ander in de sloot springt...

Soms geeft een klemtoonteken een verschil tussen woorden aan. Het meest voor de hand liggende voorbeeld is he. Hè en hé betekenen niet hetzelfde. Toegegeven, vaak kan dat worden opgelost door achter een constructie met hé (oorspronkelijk hè) een vraagteken, en achter een met hé (oorspronkelijk idem) een uitroepteken te plaatsen. Maar... wat bijvoorbeeld te doen met ‘Hè, wat zit dat vast!’ en ‘Hé, vind je dat?’ (twee voorbeelden uit Van Dale). Toch maar overgaan op de nieuwe spelling: hè schrijven als hé en hé (oude stijl) als hee? Of zullen we fijn de eerste uitzonderingsregel gaan bedenken?

Ik vind uw nieuwe regel een misplaatste verschuiving van accenten.

Vervlakking van klemtoontekens
Henk van Gelder - Amsterdam

Bespòttelijk! De redactie van het blad dat zich beijvert voor helder en zorgvuldig taalgebruik, stelt voor het accent grave als klemtoonteken te laten vervallen (Onze Taal nummer 11, blz. 189). En vervuld van het eigen gelijk voegt de redactie aan dit advies onmiddellijk de mededeling toe dat kopij in deze kolommen consequent volgens die gedachte zal worden bewerkt. Terwijl ik dit schrijf, weet ik dus nog niet zeker of mijn accent grave op het eerste woord van deze reactie gehandhaafd zal blijven.

Ik had niet verwacht dat Onze Taal zich zou voegen bij het leger van zakkige opvoeders die elke moeilijkheid in het onderwijs te lijf willen gaan met vereenvoudiging - zeg maar gerust: vervlakking. Iedere onregelmatigheid moet worden weggewerkt, want anders vinden de kindertjes van tegenwoordig het zo lastig te onthouden. Het gevolg is een dor, platgetrapt landschap waarin geen enkel pittig heuveltje meer is overgebleven. Afgezien van de als voorbeeld vermelde ie (die naar mijn mening meestal lang is) is er trouwens niets moeilijks aan. Onze Taal wil mij niettemin dwingen tot potsierlijke schrijfsels als jé van hét, waarin ik niets anders dan jee van heet kan lezen.

Als onze taal bij Onze Taal niet meer veilig is, waar dan nog wel?

Klemtonen
Naschrift redactie

Het nut van klemtoontekens is dat de schrijver er nauwkeurig mee kan aangeven waar zijn lezers de klemtoon moeten leggen als deze de zin hardop met hun ‘innerlijk oor’ voorlezen. De oude regels voor de klemtoontekens, die afhankelijk van de lengte van de klinker een accent aigu dan wel een accent grave voorschreven, droegen bij tot de vergroting van de precisie van de schrijftaal. Deze regels bleken in de praktijk, ook in de praktijk van goedwillende, ervaren taalgebruikers, lastig leerbaar en toepasbaar. Daarom besloot de redactie, in het voetspoor van J. Renkema's nieuwe Schrijfwijzer (eerste druk, oktober 1989) te adviseren alleen het accent aigu te gebruiken. Ook Renkema beschrijft het onderscheid als ‘niet handig’. De nieuwe regel is gemakkelijker toepasbaar en leerbaar, wat wij, in tegenstelling tot de heer Van Gelder, als winst beschouwen.

De heer Van Gelder stelt de zaak te eenvoudig voor: de ie is niet het enige probleem. Het al dan niet lang zijn van een klinker is afhankelijk van de erop volgende letter. Niet alleen de ie wisselt in korte of lange klank (hìep/híer; bìet/bíer; stìel/stíer), maar komt het probleem ook bij andere klanken voor: bòek/bóer; bùùt/búúr. In deze voorbeelden is de r bepalend voor het ontstaan van een lange klank, en niet de ie, oe or uu.

Sommigen denken dat de regels heel gemakkelijk zijn: dat alleen een door twee letters weergegeven klinker lang is, of dat het verschil tussen open en gesloten lettergrepen van invloed is. Deze eenvoudige regels gaan niet op. Naast hoog spelde men vroeger hooge om de lange klank aan te geven, nu is de spelling hoge, maar de lange klank is niet veranderd.

Voor alle duidelijkheid merken wij op dat woorden als misère, carrière, crèche, scène, volière buiten het bestek van klemtoontekens vallen: de tekens hebben hierin de functie van accentteken, die typisch is voor sommige Franse leenwoorden. In zulke Franse woorden duiden het accent grave en het accent aigu een bepaald type klank aan. Een klank met accent aigu hoeft niet tevens de klemtoon te hebben, zie métier en procédé.

Maar de hamvraag blijft natuurlijk: wordt de nauwkeurigheid van de schrijftaal door de nieuwe regel minder? Volgens de heer Van Gelder en mevrouw Van Norren is dat wel het geval. Zij hechten vooral aan het accent grave om het verschil tussen he en hee uit te drukken. Uit de vorige zin blijkt echter al dat het verschil tussen beide woorden zonder gebruik van leestekens ondubbelzinnig gemaakt kan worden. De genoemde schrijfwijzen zijn onder andere in de Grote Koenen te vinden. De leestekens zijn hier onnodig en dus ongewenst. Wie beide spreektaalwoordjes per se wil schrijven, schrijve he en hee. Hetzelfde geldt voor het verschil tussen oh en ooh. Het probleem jé van hét (jee van heet volgens de heer Van Gelder) is nog gemakkelijker op te lossen: je van het is voldoende; klemtoontekens behoren helemaal niet geplaatst te worden in deze uitdrukking. De tegenwerping die dan wellicht blijft, is dat de beklemtoonde jé en dé met de klank van mee gelezen kunnen worden; hetzelfde bezwaar geldt echter voor jè en dè (Van Gelders oplossing), waarbij sommige taalgebruikers geneigd zijn ten onrechte de klank van en te lezen. En het schaapje? Het schaapje doet beh.