Onze Taal. Jaargang 58

[p. 219]

Hybridische woorden
Engels-Nederlandse samenstellingen
J. Posthumus - ex-medewerker Anglistisch Instituut RU Groningen

In woorden als hockeyveld en praatshow vinden we een buitenlands woord broederlijk verenigd met een woord van Nederlandse stam. Zijn zulke ‘mengwoorden’ taalkundige ondingen waarvan de zorgvuldige taalgebruiker zich verre dient te houden? En kunnen we iets zeggen over het bestaansrecht van deze woorden? Om deze vragen te beantwoorden, moeten we nagaan welke taalprocessen verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van dergelijke hybridische taalvormen.

Het blijkt dat ze op twee manieren in het leven kunnen worden geroepen:

1. een Nederlands element wordt gekoppeld aan een vreemd woord dat we in onze taal hebben geadopteerd, zoals in hockeyveld;

2. een deel van een samengesteld woord dat we hebben ontleend, wordt vervangen door een Nederlands equivalent: talkshow wordt praatshow.

Logische vormen

Bij de eerste ontstaanswijze moeten we ons ervan bewust zijn dat het vormen van samenstellingen een veelgebruikt creatief proces is in het taalverkeer. (Een spreker of schrijver vormt niet alleen steeds nieuwe zinnen, hij verbindt ook dikwijls verschillende woordstammen aan elkaar om iets aan te duiden.) Bij de stam appel kunnen we samenstellingen maken als appelbloesem, appelboom, appelklokhuis, appeloogst, appelpit, appelplak, appelras, appelsap, appelschil, appelsteeltje, appelstroop, appelwijn, appelziekte, om een aantal voor de hand liggende te noemen. Sommige van deze samenstellingen zijn gevestigde begrippen, andere meer incidentele vormingen, maar ze hebben gemeen dat de betekenis ervan voor de Nederlandse taalgebruiker gemakkelijk te begrijpen is uit die van de samenstellende delen. Woordenboekmakers vinden het daarom vaak niet nodig ze allemaal op te nemen, temeer omdat het aantal van dergelijke samenstellingen vrijwel onbeperkt is.

Dit soort samenstellingen wordt ook gevormd met aan vreemde talen ontleende woordstammen. Om te laten zien hoe gewoon, nuttig en vaak zelfs onmisbaar ze zijn, volgt hier een kleine selectie van veelvuldig gebruikte hybridische woorden, alle met een aan elkaar gekoppeld Nederlands en Engels element: geluidsbox, campingbeheerder, clownspak, wielerclub, schaatscoach, cocktailjurk, drugsverslaving, efficiencybeurs, verzorgingsflat, tegengoal, hobbyzolder, racefiets, gordijnrail, servicebeurt, modeshow, hulptrainer. Ook bij nieuwere ontleningen, bijvoorbeeld design, zullen degenen die dit woord gebruiken, niet schromen er samenstellingen mee te vormen. Heel goed denkbaar is een zin als: ‘Nu er in Nederland allerlei designbureaus zijn opgericht, en de designcultuur zich verder verbreidt, valt er op designgebied heel wat te beleven.’ Binnen de mogelijkheden die het taalsysteem biedt, worden samenstellingen door de taalgebruiker naar behoefte gevormd, en zolang ze een nuttige functie vervullen in het taalverkeer is daar geen enkel bezwaar tegen.

Puristische deugd

Ook het tweede soort hybriden, dat zijn oorsprong vindt in de gedeeltelijke vernederlandsing van een ontleende samenstelling, is het resultaat van een natuurlijk taalproces. Vervanging van een vreemde woordvorm door een Nederlands equivalent is een aanpassing die in de lijn der verwachtingen ligt. Sommige tweeledige leenwoorden worden zelfs helemaal in het Nederlands omgezet, met als gevolg dat hun buitenlandse afkomst niet langer herkenbaar is. Zo is de (inmiddels al weer verouderde) benaming blauwkous voor een geleerde vrouw een vertaling van het Engelse bluestocking en gaan de draaitafel en de luidspreker van onze geluidsinstallatie terug op respectievelijk turntable en loudspeaker. Halfvertaalde en dus hybridische woorden vinden we bijvoorbeeld in nachtclub (uit nightclub), denktank (uit thinktank) en het boven al genoemde praatshow (uit talkshow). De reden waarom het hier bij een halve vertaling blijft, is ongetwijfeld dat het andere lid (club, tank, show) zozeer in het Nederlands ingeburgerd is dat vervanging door een Nederlands woord niet voor de hand ligt.

Wie de verschijningsvormen van Engelse leenwoorden door de tijd heen nagaat, ziet hoe de oorspronkelijke vorm na verloop van tijd vaak op deze wijze wordt aangepast. Dit gebeurt erg gemakkelijk bij woordstammen die in het Engels en het Nederlands een sterke gelijkenis vertonen. Zo werd teddybear, de vorm die in oudere Nederlandse woordenboeken te vinden is, al gauw teddybeer, en vindt men de speedboat nu meestal als speedboot. Verdere voorbeelden zijn de aanpassing van success story tot successtory (dit is hoofdzakelijk een spellingaanpassing; verdere vernederlandsing tot succesverhaal komt echter ook voor) en die van credit card tot kredietcard (de vorm kredietkaart heb ik trouwens ook al eens gevonden). Het optreden van dit soort aanpassingen zou ook de meer puristische beschouwer van het Nederlands deugd moeten doen.

Verder worden, net zoals dat bij gewone Nederlandse woorden gebeurt, ook van leenwoorden de gebruikelijke afleidingen gevormd. Verkleinwoorden (‘Je hebt daar een leuk computertje staan’) zijn schering en inslag. Een woord als trendmatig komt men niet zelden tegen. En ook als iemand een televisieprogramma ‘een beetje freakerig’ noemt of in afkeurende zin meent te moeten spreken van ‘de versofting van de Nederlandse rechtspraak’ (beide zijn authentieke voorbeelden), gebruikt hij eenvoudig de mogelijkheden die de Nederlandse taal voor de woordvorming ter beschikking heeft.

Laten we daarom niet vreemd aankijken tegen dit soort mengvormen. Ze zijn te beschouwen als normale verschijnselen die optreden bij de inburgering van vreemde woorden in het Nederlands.