Onze Taal. Jaargang 58

[p. 212]

Van woord tot woord
Links
Marlies Philippa

Ik citeer een stukje uit de Volkskrant van 30 september (Piet Vroon op blz. 29): ‘Linkshandigheid wordt sinds jaar en dag in verband gebracht met het kwade. Links is niet alleen sinister, ook ter gelegenheid van het laatste oordeel komen de ter linkerzijde geplaatste bokken (mannen dus) er niet best van af. In het christendom zijn links en rechts hetzelfde. Afgezien van morele uitspraken wordt linkshandigheid vaak in verband gebracht met domheid en onhandig gedrag. In de politiek zie je daar ook sporen van.’

De laatste bewering verraste mij. Het associëren van ‘links’ in de politiek met domheid en onhandigheid is een herinterpretatie, een geval van volksetymologie. Als politieke termen vinden ‘links’ en ‘rechts’ hun oorsprong in de 19de-eeuwse Franse Assemblée Nationale, waar de conservatieven rechts en de liberalen links van de voorzitter zaten. Puur toevallig.

Doet rechts alles juist?

In alle andere gevallen heeft links inderdaad een negatieve betekenis. Het woord betekende oorspronkelijk ‘gebogen, scheef’. Het is een verbogen vorm van het bijvoeglijk naamwoord link, dat ook al niet het allerfraaiste aanduidt. Link hangt samen met het Middelnederlandse werkwoord linken ‘buigen’. De linker, de ‘gebogen’ hand staat tegenover de rechter, de ‘rechte’ hand, die alles recht, dus juist doet. Links en slinks hebben iets met elkaar van doen. Het werkwoord slinken ‘kleiner worden’ betekende aanvankelijk ‘kruipen, kronkelen’.

In de verschillende talen bestaan veel meer woorden voor ‘links’/‘linker’ dan voor ‘rechts’/‘rechter’. Dat wijst op het affectieve karakter van ‘links’, waardoor er taboeverschijnselen konden optreden. Zo vindt men in het Oudfries en het Oudengels respectievelijk winstere en winstre, hetzelfde woord als het huidige Zweedse vänster ‘links’. Volgens sommigen heeft dit ook al met ‘gebogen’ te maken, maar anderen zien het als een eufemisme. Het zou eigenlijk de gunstige zijde bij offers en vogelvluchten aanduiden! Een ander synoniem is het Engels left, dat een tegenhanger heeft in het Middelnederlandse lucht ‘links’. De oorspronkelijke betekenis was ‘zwak, waardeloos’.

Het Franse gauche is van Frankische, dus van Germaanse afkomst. Veel in het Germaans komt uit het Latijn, maar ook veel uit het Frankisch. Gauche is een afleiding van het werkwoord gauchir, dat via guenchir ‘verbasterd’ is uit het Frankische wenkjan, dat overeenkomt met ons wankelen. Ook niet zo ‘recht’ dus.

Sinister is links

In veel culturen is er een oostoriëntatie (eigenlijk kan dit woord niet, want oriëntatie zelf betekent al gerichtheid op het oosten). Dat betekent dat in de cultus de linkerzijde met het noorden verband houdt en dus met de wereld van de goden en de demonen. Een gevolg is dat sacrale handelingen, zoals offeren, aanpakken van voedsel en schrijven, met de rechterhand moeten worden gedaan. Dat was al het geval in het oude Egypte, en we vinden het nog steeds in tal van godsdiensten en culturen.

Een land als Jemen heeft zijn naam te danken aan deze oost-oriëntatie. Jemen wil zeggen ‘het rechtse, het zuidelijke’: voor iemand die naar de opgaande zon kijkt, is het zuiden rechts. Jemen ligt in het zuiden van het Arabische schiereiland. Tegenover Al-Jaman staat Asj-Sjaam ‘het noordelijke gebied’: Syrië. Er is een samenhang tussen sjaam en sjamaal ‘noordelijk, links’. Jaman hoort bij een werkwoord dat ‘gelukkig zijn’ betekent, en sjaam bij een dat ‘pessimistisch zijn, door het ongeluk getroffen worden’ betekent.

Een zelfde oost-oriëntatie heeft vroeger bij ons bestaan: Techs/teks was een oud Nederlands woord voor ‘rechts, zuidelijk’, een woord dat verwant is met het Latijnse dexter. Tessel is het zuidelijkste Waddeneiland; Texandrië en Teisterbant zijn streken die juist ten zuiden van de grote rivieren liggen. Er is nog een andere overeenkomst tussen een Semitische taal als het Arabisch en Indo-europese talen als het Nederlands en het Latijn: ook in de laatste talen hebben woorden voor rechts en zuidelijk een positieve lading gekregen en die voor links en noordelijk een negatieve. Denk maar aan sinister!