Onze Taal. Jaargang 58

[p. 205]

[Nummer 12]

[p. 206]

Is het Nederlands een beklemde taal?
De tangconstructie internationaal
Hans Beelen - lector Nederlands, Universität Oldenburg (BRD)

Zinnen zijn net elastiekjes: je kunt ze uitrekken. Kijkt u maar eens naar de volgende voorbeelden; daar worden de werkwoorden telkens een stukje meer uit elkaar getrokken:
Jan zal de brief meegeven;
Jan zal morgen de brief meegeven;
Jan zal morgen de brief aan zijn zuster meegeven;
Jan zal morgen de in het Russisch vertaalde brief aan zijn zuster, die sowieso naar Amsterdam gaat, meegeven.
Enzovoorts. Zulke zinnen, hoe lang ook, zijn allemaal goed Nederlands. Maar de laatste zin leest niet zo prettig: als lezer raak je gauw de draad kwijt. Je moet zo'n zin meestal nog een keer lezen om precies te weten wat erin staat. Taalkundigen noemen zo'n uitgerekt elastiekje een tangconstructie. De naam zegt het al: de werkwoorden omklemmen een hoop informatie, en houden de zin met moeite nog in hun greep. Heel veel stijladviseurs waarschuwen tegen deze zinsgewrochten, die nogal eens voorkomen in ambtelijke en journalistieke taal: ze lezen niet vlot weg, en houden de lezer te lang in spanning over wat Jan morgen met die in het Russisch vertaalde brief en met zijn zuster, die sowieso naar Amsterdam moet, van plan is.

Tangconstructies zijn geniepige dingen. Ze duiken stiekem op, zonder dat de schrijver er erg in heeft. Dat komt doordat tangen op vele manieren kunnen ontstaan. Net zoals in de doe-het-zelf-winkel zijn er vele soorten en maten. Hieronder noem ik de gangbaarste typen:

- De werkwoordelijke tang ontstaat door uiteenplaatsing van bij elkaar horende werkwoorden of delen van werkwoorden. De Jan-zin van hierboven heeft er eentje. Nog een voorbeeld: We steken vanavond het vuurwerk, dat we voor oud en nieuw gekocht hebben, met z'n allen gezellig aan.

- De voegwoord-werkwoordtang ontstaat doordat in bijzinnen de afstand tussen voegwoord en werkwoord te groot wordt. Een voorbeeld: Het blijkt dat hij zowat overal ter wereld als een autoriteit op zijn vakgebied wordt beschouwd.

- Deze zin geeft een voorbeeld van een door een te grote afstand tussen lidwoord en zelfstandig naamwoord veroorzaakte nominale tang.

- Moeilijker te classificeren - maar daarom niet minder lastig - is de tangconstructie waarbij men - dat wil zeggen de schrijver of spreker - zichzelf voortdurend -nou ja, voortdurend? - onderbreekt door het inlassen - of liever gezegd: tussenvoegen - van allerlei tussenzinnen.

Typisch Nederlands?

De Witte en Wijngaards noemen de tangconstructie ‘zó typisch Nederlands dat de (...) buitenlanders die zich aan onze taal wagen er kippevel van krijgen (...)’ (De structuur van het Nederlands, 's-Hertogenbosch 1961). Dat is gedeeltelijk waar. Als we ons beperken tot de werkwoordelijke tang, zien we dat van de omringende talen alleen nog het Duits deze tangconstructie kent. Duitsers die Nederlands leren, krijgen dus geen Gänsehaut: ze zijn niet bang voor de tang. Maar in het Engels, het Frans en de Scandinavische talen bestaat deze syntactische mogelijkheid niet. Vandaar dat het Frans door velen geprezen wordt als een logische en heldere taal: in de Franse zin staat netjes bij elkaar wat bij elkaar hoort.

Wijsheid uit het oosten

Laten we een uitstapje naar het buitenland maken. Hoe gaan onze oosterburen met de tang om? Bij hen lijkt de problematiek nog ‘nijpender’. Niet voor niets is het Duits berucht om zijn lange en moeilijke zinnen. Eeuwenlang was in de Duitse schoolgrammatica de regel ‘werkwoord achteraan’ een streng gebod. Natuurlijk niet tot ieders genoegen. Knappe koppen als Arthur Schopenhauer en Friedrich Engels klaagden al over de vele tangconstructies waarmee de Duitse geleerden hun teksten onleesbaar maakten. Mark Twain verzuchtte in een beschouwing over ‘the awful German language’: ‘Als de Duitse schrijver in een zin duikt, is men hem een hele poos uit het oog verloren, totdat hij aan de overkant van zijn oceaan weer opduikt met het werkwoord in zijn mond.’ En de journalisttaalverzorger Wolf Schneider beweert in zijn Deutsch für Profis (Hamburg 1984) dat Duitse deelnemers aan internationale conferenties bij een grapje vaak tien seconden later in de lach schieten dan hun anderstalige collega's. Oorzaak: de simultaanvertalers stoppen het werkwoord, en daarmee meestal de clou, achter in de zin! Een sterk verhaal, maar het is wel waar dat Duitse sprekers met een Satzklammer de tolken tot wanhoop kunnen drijven.

Maar er is ook hoop. Net zoals in het Nederlands heeft het Duits de mogelijkheid de tangconstructie te doorbreken. Neem de volgende zinnen. Ze zijn allemaal grammaticaal correct:

a) Man hat bei den Objektträgern die Wahl zwischen dem Gießener und dem englischen Format zu treffen.
b) Man hat bei den Objektträgern die Wahl zu treffen zwischen dem Gießener und dem englischen Format.

Duits en Nederlands als tangtalen
In de Nederlandse en de Duitse zin staan de werkwoorden vaak ver van elkaar af. Dat is niet het geval in het Frans en het Engels.
Frans: J' ai vu un tragédie très interessante.
Engels: I have seen a very interesting tragedy.
Duits: Ich habe eine sehr interessante Tragödie gesehen.
Nederlands: Ik heb een heel interessant treurspel gezien.

[p. 207]

a) Ze hebben in het huis van de voorzitter van de grootste vakcentrale van Nederland vergaderd.
b) Ze hebben in het huis vergaderd van de voorzitter van de grootste vakcentrale van Nederland.

In de b-zinnen is de tang tussen de werkwoorden kleiner geworden. De zin wordt daardoor evenwichtiger en rustiger. Informatie is uit de tang gehaald en naar achteren verplaatst. Dit procédé heet in het Duits Ausklammerung. Volgens sommige deskundigen is het Duits al sinds Luther langzaam aan het veranderen: de tendens is dat het werkwoord niet meer per se achteraan hoeft te staan, en dat de Ausklammerung van vele soorten zinsdelen steeds meer oprukt. Als die taalverandering doorzet, zal de Duitse zinsbouw over een paar honderd jaar misschien meer op die van het Frans of het Engels lijken. Dat is dan ook wat enkele germanisten al voorspeld hebben.

De welgestructureerde zin

Ook Duitse stilisten waarschuwen voor de tangconstructie. Zij geven gedetailleerde adviezen over hoe men tangconstructies kan vermijden. De reeds genoemde Wolf Schneider spreekt in dit verband zelfs van de Kunst der Ausklammerung.

Terug nu naar Nederland. Daar is het probleem van de tangconstructie niet zo urgent als in het Duitse taalgebied. De ANS zegt: ‘In het Nederlands is het helemaal niet ongewoon om elementen buiten de zogenaamde tang achter in de zin te plaatsen.’ (blz. 1015) Een structurele verandering van de Nederlandse grammatica lijkt daarmee overbodig. Korte tangen (5-8 woorden) zijn sowieso niet storend. En eigenlijk is het wel leuk dat je als Nederlander vrij bent in de keuze van het zinspatroon: dat biedt de mogelijkheid tot variatie.

Toch blijft de lange tang lastig. Zou het daardoor komen dat in gesproken taal de zinnen vaak worden onttangd?

geschreven Nederlands

-	ik heb hem gisteren gezien
-	ik heb vanmorgen om tien uur je vriend gesproken
-	de kinderen zijn nu de deur uit, zo dat we een kleiner huis betrekken

gesproken Nederlands

-	ik heb hem gezien gisteren
-	ik heb vanmorgen om tien uur heb ik je vriend gesproken
-	de kinderen zijn nu de deur uit, zodat we betrekken een kleiner huis

Als spreker doe je dat spontaan, zonder erbij na te denken. Maar een schrijver moet steeds op zijn qui-vive zijn: voor je het weet, staat er weer een lange tang op papier.

Anti-tangtips

Misschien kunt u uw voordeel doen met de volgende vijf anti-tangtips.

Tip 1.

Nominale tangen kunnen we ontlasten met behulp van achteraangeplakte bijzinnen die met die of dat beginnen. Tang: De politie heeft volgens de Stichting ‘Tegen haar wil’ met grof geweld een einde gemaakt aan het in de nacht van 18 op 19 mei jongstleden in het Vondelpark gehouden vrouwenfestival.

Alternatief: De politie heeft volgens de Stichting ‘Tegen haar wil’ met behulp van grof geweld een einde gemaakt aan het vrouwenfestival dat in de nacht van 18 op 19 mei jongstleden in het Vondelpark werd gehouden.

Bij deze herschrijftechniek kunnen twee complicaties optreden. Ten eerste krijgt informatie die naar achteren is geplaatst, wat extra nadruk. Zo ligt in de onttangde voorbeeldzin de nadruk niet meer op het woord vrouwenfestival, maar op de datum en plaats van het evenement. Dat is een subtiel verschil. Ten tweede moet de relatieve bijzin goed aansluiten. Dus niet: student zoekt kamer met bed waarin hij ook pianoles kan geven.

Tip 2.

Vaak kunnen we informatie uit de tang ongewijzigd naar achteren plaatsen. Vooral voorzetselgroepen lenen zich hier goed voor. Als voorbeeld een gecompliceerde dubbele tang:

Tang: Dit lijkt de mogelijkheid dat de protestanten plaatsen voor vertegenwoordigers van de katholieken willen inruimen, uit te sluiten.

Alternatief: Dit lijkt de mogelijkheid uit te sluiten dat de protestanten plaatsen willen inruimen voor vertegenwoordigers van de katholieken.

Tip 3.

Héél lange tussenstukken kunnen we uit de klem halen door ze achteraan te plaatsen met formules als en wel, namelijk, dat wil zeggen, dit omdat, met als doel of gewoon een komma. Tang: Vance wil in Israël en aansluitend in Egypte, Libanon, Jordanië, Saoedi-Arabië en Syrië over de mogelijkheid van een nieuwe vredesconferentie onderhandelen.

Alternatief: Vance wil over de mogelijkheid van een nieuwe vredesconferentie onderhandelen, eerst in Israël, en dan in Egypte, Libanon, Jordanië, Saoedi-Arabië en Syrië.

Tip 4.

Opsommingen kunnen in hun geheel naar achteren geschoven worden, of u plaatst het werkwoord direct achter het eerste lid van de opsomming:

Tang: Denk erom dat jullie allemaal een schaar, glanspapier, tekengerei, een potje lijm en een liniaal meebrengen. Alternatief: Denk erom dat jullie allemaal een schaar meebrengen, glanspapier, tekengerei, een potje lijm en een liniaal.

Tip 5.

Soms is de zin gewoon té lang. Dan doet u er goed aan hem te splitsen, met als scharnierpunt een dubbele punt, een puntkomma of een punt. Zo zet Renkema het mes in een ministeriële volzin:

Tang: Deze reorganisatie kan alleen worden uitgevoerd indien - zoals het ook in mijn voornemen ligt en al eerder in antwoord op opmerkingen van een lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal bij de behandeling van de rijksbegroting van onderwijs en wetenschappen voor het dienstjaar 1976 in die Kamer is meegedeeld - de inspectie grote zorgvuldigheid betracht.

Alternatief: Deze reorganisatie kan alleen worden uitgevoerd indien de inspectie grote zorgvuldigheid betracht. Dit ligt ook in mijn voornemen en is al eerder meegedeeld in antwoord op opmerkingen van een lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal. Zie de behandeling van de rijksbegroting van onderwijs en wetenschappen voor het dienstjaar 1976.

Is het Nederlands een beklemde taal? Ik denk het niet. Zolang schrijvers zich niet in de tang laten nemen, hoeven de lezers zich niet beklemd te voelen.