Onze Taal. Jaargang 58

[p. 198]

Van woord tot woord
Etymologisch woordenboek
Marlies Philippa

Je kunt woordenboeken nooit helemaal vertrouwen, maar het Etymologisch woordenboek dat in juni bij Van Dale is verschenen, moet volgens mij wel met de uiterste scepsis benaderd worden. Wat zoekt een taalkundige in een etymologisch woordenboek en wat wil een leek er vinden? De taalkundige wil zover mogelijk in de geschiedenis van het woord teruggaan. Hij wil de oorspronkelijke vorm en betekenis weten en hij wil nagaan in welke andere talen en dialecten het woord voorkomt en hoe het zich ontwikkeld heeft. Wat cultuurhistorische achtergrondinformatie is daarbij onontbeerlijk. Verder wil hij graag op de hoogte worden gehouden van de wetenschappelijke discussie.
De niet-gespecialiseerde taalliefhebber heeft eigenlijk hetzelfde doel. Hij heeft geen behoefte aan alle varianten in de diverse talen en dialecten, maar ook hij wil graag weten hoe de vorm- en betekenisontwikkelingen hebben kunnen plaatsvinden. Als niet-deskundige heeft hij daarvoor wat extra informatie nodig. En ook hij heeft er recht op te vernemen over welke etymologieën men het niet eens is en voor welke woorden meer dan één etymologie mogelijk is.

In zijn inleiding stelt de auteur, P.A.F. van Veen, dat dit boek geen werk is dat zich richt op taalkundigen. Hij kiest daarom voor slechts een beperkte keuze van de oudste verwanten. Daar kan ik inkomen. Wat ik erg vind, is dat Van Veen in twijfelgevallen slechts één verklaring geeft. Een belediging voor de intelligentie van de lezer. Zijn verantwoording is dat het boek niet voor taalkundigen bestemd is, dat het ook niet te veel mocht uitdijen en dat hij daarom maar dat heeft opgeschreven wat hem het meest plausibel leek (blz. 12). Nonsens: we zullen nog zien dat de helft van het boek geschrapt kan worden, en met een bewerking van de andere helft zou de lezer een wat reëlere kijk op de etymologie krijgen. Ook vind ik het zeer kwalijk dat hij totaal niet aangeeft hoe de vorm- en betekenisontwikkelingen tot stand zijn gekomen. De lezer moet het maar aannemen en heeft helemaal geen controlemogelijkheid. Vaak hebben betekenisontwikkelingen te maken met cultuurhistorische achtergronden. De auteur is zich daar terdege van bewust: ‘Taal is de spiegel van de samenleving. Het boek bevat dan ook veel cultuurhistorische informatie(...)’ (p. 12). Prima, denk je. Hij vervolgt de zin met ‘(...)ook als daarop niet uitdrukkelijk in de artikelen wordt gewezen.’ Wat heb je daaraan? Wat moet je met impliciete informatie, met achtergronden waarop je niet attent wordt gemaakt?

Indogermaans en Oerhollands

De inleiding van het boek is aardig. De geschiedenis van de etymologie wordt gegeven en er wordt iets verteld over de klankverschuivingen. Bij de Germaanse klankverschuiving had iets duidelijker aangegeven kunnen worden waarom men bijvoorbeeld het Latijnse cor vergelijkt met het Nederlandse hart. Degene die zich nog nooit in deze zaken verdiept heeft, gaat dan toch al gauw denken dat het Nederlands uit het Latijn komt, wat niet waar is. Er had bij moeten staan dat men vaak voorbeelden uit het Sanskriet, het Grieks en het Latijn neemt omdat deze talen oude fases van het Indo-europees vertegenwoordigen, waarin de medeklinkers nog nauwelijks zijn veranderd ten opzichte van het oorspronkelijke Indo-europees, het proto-Indo-europees. Nu ik het daar toch over heb: het doet wat ouderwets aan dat Van Veen het steeds over Indogermaans heeft, terwijl deze term toch al decenniën geleden internationaal is vervangen door Indoeuropees.

Na de inleiding en een uitleg van de opbouw van de artikelen volgt een lijst van geciteerde talen, met daarbij de taalgroep en de taalfamilie van de taal in kwestie. Heel informatief, al vraag ik me af wat de niet-taalkundige ermee aan moet als verder nergens wordt uitgelegd hoe het precies zit met taalfamilies in de wereld. Er is uitsluitend een (losse) taalkaart van het ‘Indogermaans’ opgenomen. Op het hoesje dat om het boek is gevouwen, staan de opgenomen woorden als volgt omschreven: ‘zowel de oerhollandse woordenschat als meer recente leenwoorden’. Even denk je dan dat de ‘oerhollandse woordenschat’ zou bestaan uit minder recente leenwoorden. Maar dat is natuurlijk onzin. Feit is wel dat er van het Oudhollandse dialect al bijna niets bekend is, laat staan van het Oerhollandse.

Nieuwe opzet

Het is een mooi uitgevoerd boek; helder en overzichtelijk. Wat de lijst van tekens betreft, zou ik < liever omschrijven met ‘afkomstig uit’. Weliswaar betekent het inderdaad meestal ‘ontleend aan’, maar niet altijd. Bijvoorbeeld niet op bladzijde 9: ‘hart (met h < ch)’.

Bij het maken van een woordenboek moet je altijd uitgaan van een basislijst. Franck baseerde zich aan het einde van de vorige eeuw voor zijn etymologische woordenboek ‘der Nederlandsche taal’ op de Duitse Kluge. Van Wijk herzag het boek en Van Haeringen kwam in 1936 met een supplement. Daarna is het met tal van wijzigingen en gedeeltelijk met verbeteringen overgeschreven door Jan de Vries. De pocket van De Vries/De Tollenaere is weer daarop gegrond. In het laatste werk zijn heel wat nieuwe woorden toegevoegd, maar nog steeds met hetzelfde stramien.

Het is goed dat Van Veen heeft geprobeerd een nieuw kader te vinden. Als uitgangspunt voor de keuze van zijn trefwoorden heeft de 11de druk van de grote Van Dale gediend. Maar hij heeft bij de selectie uitermate vreemde maatstaven aangelegd. Ik heb hier en daar wat bladzijden doorgebladerd en daar trof ik onder andere de volgende woorden aan: aalkub, aalwaardig, abaca, abachi, abacus, abeluinig, acaricide, accableren, adipeus, afrormosia, ahimsa, akon, anastigmaat; heisteren, heumig; speun, sphagnum; vicomte, victualiebroeders, viem, virga, vitiëren, vitreus. Het is niet de functie van een etymologisch woordenboek aan te geven welke merkwaardige woorden er tot onze woordenschat kunnen worden gerekend, noch welke gewestelijke en verouderde woorden (bijv. ontheisteren) er bestaan. Ook moet men een scherpe lijn trekken welke

[p. 199]

‘vreemde’ etenswaren en gerechten al dan niet in een etymologisch woordenboek thuishoren. Naar mijn mening wel nasi, pizza, shoarma en knäckehröd. In elke supermarkt komt men ze tegen. Daarentegen niet smörgåsbord (volgens Van Veen een voorgerecht, maar in werkelijkheid een bijzonder uitgebreid koud/warm buffet) of smørrebrød (niet een plakje brood met simpel wat beleg, maar veel lagen beleg, waar nog wat brood onder verstopt zit). Daar komt men alleen mee in aanraking in heel speciale restaurants of op reizen naar Zweden en Denemarken. Veel van de opgenomen woorden misstaan niet in een groot algemeen of in een vreemdewoordenboek, maar ze zijn hier niet op hun plaats. Hierboven heb ik al gezegd dat gemiddeld de helft geschrapt kan worden; in sommige gedeelten is dat wel bijna tweederde. Bijvoorbeeld tussen bladzijde 356 en 365. Allemaal woorden die beginnen met in-. Op bladzijde 356 staan 28 lemma's, waarvan ik de volgende onbesproken zou willen laten: increment, increta, incrimineren, incroyabel, incrustatie, incubus, inculperen, incurreren, indantreen, indemniteit, indent, independent, indice, indictie, indigent, indignatie.

Zestien van de achtentwintig dus. In echte etymologische woordenboeken zijn vrijwel nooit namen van landen of volkeren opgenomen. Bij opneming moet men namelijk een zekere volledigheid trachten te bereiken, en dat is niet mogelijk tenzij men een werk in vele banden maakt. Van Veen evenwel bespreekt willekeurig wat van dergelijke namen. Noorwegen wel en Zweden niet; de Fiji wel, maar de Färöer niet.

Arabische bronnen

Achter in het woordenboek staan taalregisters, die een indruk willen geven ‘uit welke talen het Nederlands woordbestand is ontleend’. Deze formulering doet denken dat er helemaal geen erfwoorden in het Nederlands zouden zijn. Er is voor gekozen alleen de directe ontleningen te vermelden. Door middel van de computer zijn ze geselecteerd. Dat heeft soms tot merkwaardige gevolgen geleid. Omdat ik me nu eenmaal verdiept heb in de woorden afkomstig uit het Arabisch, ben ik naar het register arabisch gaan kijken. Dat zouden dus alleen directe ontleningen moeten zijn. De meeste zijn dat ook en vaak zitten er ook hier weer bijzonder onbekende woorden onder die ik niet zou hebben opgenomen, zoals liwan, sedsjade en wali.

Maar tot mijn verbazing trof ik ook woorden als katoen en schaakmat aan. Deze zijn zeker niet rechtstreeks ontleend. Ik keek bij het lemma katoen. Daarbij staat: ‘via rom. talen (...) < ar. qutn’. De computer heeft het ‘via’ niet opgepakt en heeft alleen op < gereageerd. Bij schaakmat staat bij het lemma niet eens vermeld dat het Oudfranse echec mat de tussenschakel is. Logisch dat de computer het dan ook niet weet. Abrikoos zou een Spaans leenwoord zijn. Het is evenwel een Arabisch woord dat na het Spaans te hebben gepasseerd uiteindelijk via het Frans in het Nederlands is beland. Koffie valt onder de Engelse leenwoorden. Waarschijnlijk is dit oorspronkelijk Arabische woord echter door het Engels aan het Nederlands ontleend (zoals ook in de Engelse etymologische woordenboeken staat). De VOC had de koffie in Jemen al snel ontdekt, alvorens zelf koffieplantages op Java te stichten.

Deze taalregisters dienen tot niets. Interessant zijn registers die aangeven waar leenwoorden oorspronkelijk vandaan komen of welke taal het cultuur-centrum vormde van waaruit de woorden zich naar verscheidene talen verspreidden. Zulke registers staan niet in dit boek. Leuk vind ik wel het register ‘Vernoemingen’: eponiemen en verborgen plaatsnamen. Maar toch: het door mij in deze rubriek besproken kalkoen tref ik er aan, terwijl gaas en damast (wel als vernoemingen bij de lemma's opgenomen) ontbreken. Het boek dient grondig herzien te worden.

Etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden, door dr. P.A.F. van Veen in samenwerking met drs. Nicoline van der Sijs. Van Dale Lexicografie 1989, 896 blz., f 125,-. ISBN 9066483024.