Onze Taal. Jaargang 58

[p. 192]

‘Van Aerle kan’
Taalgebruik van voetbalverslaggevers
René Appel - Vakgroep Algemene Taalwetenschap, Universiteit van Amsterdam

Veel beroepsgroepen hebben hun eigen karakteristieke taalgebruik. Juristen zijn in dit opzicht berucht, maar ook mensen in de computerbranche of het reclamewezen onderscheiden zich verbaal soms zo sterk dat ze voor buitenstaanders geheimtaal lijken te spreken. Die speciale vormen van taalgebruik, passend bij een bepaald beroep of een bepaalde situatie, worden wel registers genoemd. Er zijn nogal wat omschrijvingen in omloop van het begrip register, waarbij het er vooral om gaat wat de bepalende kenmerken zijn. Sommigen denken alleen aan specifiek vocabulaire (‘jargon’), anderen vinden dat ook grammaticale aspecten karakteristiek kunnen zijn voor een register, en weer anderen zien het nog ruimer: ook pragmatische eigenschappen, zoals de opbouw van een stuk tekst, kunnen een register definiëren. Als regelmatige kijker van Studio Sport en tv-verslagen van voetbalwedstrijden kreeg ik de indruk dat het taalgebruik van de verslaggevers die de beelden van commentaar voorzien, een aantal specifieke kenmerken heeft. Is er misschien sprake van een ‘tv-voetbalverslaggeversregister’, vroeg ik mij af.

De sociolinguïstische literatuur over dit onderwerp is schaars. Ik heb twee artikelen weten op te sporen. Charles Ferguson publiceerde in 1983 in Language in Society ‘Sport announcer talk: Syntactic aspects of register variation’, en een jaar later verscheen ‘Verb uses in the reporting and briefing of baseball sportscasting’ van Toshiaki Ishiguro in Descriptive and Applied Linguistics. Het artikel van Ferguson is het meest algemeen, en daarom in dit verband het meest relevant, hoewel hij alleen het taalgebruik van radioverslaggevers onderzocht, en dan ook voornamelijk bij honkbalwedstrijden. Ferguson concludeert dat er wel degelijk sprake lijkt te zijn van een apart register van ‘sport announcers’.

Allerlei weglatingen

Ik heb zelf geen systematisch onderzoek verricht naar een mogelijk voetbalregister in Nederland, maar heb gedurende de Europese kampioenschappen voetbal van vorig jaar losse notities gemaakt van zinnen die mij opvielen. In mijn materiaalverzameling ontbreken uitingen uit de wedstrijden West-Duitsland-Nederland en Sovjet-Unie-Nederland (de finale) bijna geheel, omdat toen mijn aandacht voor de wedstrijd het doen van sociolinguïstische observaties in de weg stond. Ondanks de afwezigheid van voldoende objectieve gegevens geloof ik dat mijn materiaal redelijk representatief is voor de specifieke kenmerken van het taalgebruik van tv-voetbalverslaggevers.

Het eerste wat opvalt, is het enorme aantal weglatingen, vooral van functiewoorden, zoals lidwoorden, koppelwerkwoorden en voorzetsels. De volgende voorbeelden kunnen dit illustreren:

Bal van Gallego komt niet aan.
Vrije trap voordeel Denemarken.
Elkjaer met Kohier. Vast koppel.
Eerste hoekschop van de wedstrijd voor de Italianen.
Rolff... weggetrapt Brehme.
Aldridge neer, vrije trap, overtreding Tsjidjatoelin.

Ferguson noemt het weglaten van koppelwerkwoorden ook, zoals in ‘McCatty in difficulty’. Soms worden er door de Nederlandse verslaggevers ook andere werkwoorden weggelaten, zoals in ‘Donadoni, hard aangepakt’ of ‘Butragueño... Gordillo net niet’. Weglating van het lijdend voorwerp is eveneens een veel voorkomend verschijnsel:

Houghton legt neer, Sheedy schiet in (voor niet-voetbalkenners: Houghton speelt de bal uit een vrije trap naar Sheedy, en die schiet de bal in).

Völler met Sivebaeck. Wint Sivebaeck. Van Aerle kan.

Volgens Ferguson ontbreekt in de Amerikaanse sport announcer talk het onderwerp in de vorm van een voornaamwoord ook veelvuldig, zoals in ‘Hit 307’ en ‘Had 6 homeruns’.

De frequente weglatingen maken het taalgebruik van de Nederlandse voetbalverslaggevers staccato-achtig. Het lijkt erop dat ze op deze wijze de dynamiek van de wedstrijd (of ‘het wedstrijdgebeuren’?) tot uitdrukking willen brengen. Een voor de hand liggende alternatieve verklaring zou kunnen luiden: de verslaggevers laten veel weg omdat dat de enige manier is om de wedstrijd te kunnen volgen; vooral inhoudswoorden blijven gehandhaafd als ze het wedstrijdverloop op de voet willen blijven volgen.

Niet onder tijdsdruk

Dat het niet de tijdsdruk is die leidt tot veel weglatingen, concludeer ik op basis van de volgende twee observaties. In de eerste plaats wordt er ook veel weggelaten op zogenaamde dode momenten, dus als het spel in feite even stilligt, bijvoorbeeld bij een hoekschop of vrije trap. Ten tweede, en dat is misschien overtuigender, doorspekken de verslaggevers hun commentaar veelal met betrekkelijk zinloze mededelingen terwijl het spel gewoon verder gaat. De volgende zinnen zijn hier voorbeelden van.

Hands van Vitor. Hij wil niet opgeven, de strijdbare captain van Barcelona. Moran, de man die aanvoerder wordt als Stapleton het veld verlaat.

Deze Bonner, Pat, die een tweelingbroer heeft, Dennis, die in de UEFA-cup nog eens tegen FC Groningen gespeeld heeft, het is het verhaal van emigratie, dit Ierland, dat van de tien miljoen inwoners nog drie miljoen over heeft, waarvan de uittocht naar de Verenigde Staten en Groot-Brittannië gigantisch is geweest, wat ook geldt voor de voetbal-Ieren. (Deze passage heb ik overgenomen uit een stukje in de Volkskrant waarin het geklets van de ‘babbelneven’ Eddy Poelmann en Evert ten Napel aan de kaak wordt gesteld.)

Een volgend kenmerk is het gebruik van een aanwijzend voornaamwoord voor een eigennaam of in plaats van een lidwoord. De tekst hierboven bevat al twee voorbeelden (‘Deze Bonner’, ‘dit Ierland’). Hier volgen er nog enkele.

Schot van deze Lerby zal wel eens de belangrijkste laatste actie in de tweede helft kunnen zijn geweest.
Sanchis stuurt Gordillo weg die graag op die linkerkant speelt.
Kijk, Nederland heeft haast, wil dat doelpunt nog voor rust.

In het taalgebruik van voetbalverslag-

[p. 193]

gevers worden er nogal eens woordgroepen vooropgeplaatst zonder dat ze nadruk lijken te krijgen. De eerste twee voorbeelden komen uit mijn EK-materiaal, het derde is weer van Ferguson.

De achterdeur weet Koeznetsov feilloos te vinden.
En daar gaat Klinsmann weer. Onruststoker is dat.
And here once again ready again to go back to pass is Haden.

Een laatste syntactische eigenschap betreft de constructie waarbij er eerst een eigennaam wordt genoemd, waarna er een actie van die persoon wordt beschreven, vaak in een bijvoeglijke bijzin zonder dat er een hoofdzin op volgt, bijvoorbeeld in ‘Laudrup, die naar de linkerkant is gegaan’ of ‘Protassov, die de bal laat gaan’. In andere gevallen wordt er in feite eerst een speler geïdentificeerd, waarna een hoofdzin volgt, vaak zonder onderwerp: ‘Herget, gebruikt goed zijn lichaam’.

De enige, met het (blote) oor waarneembare fonetische karakteristiek is de ‘versterking’ van het gesprokene in gevaarlijke situaties. Bijvoorbeeld in ‘Butragueño... BUTRAGUEÑO’ is Butragueño in balbezit. Bij ‘BUTRAGUEÑO’, dat luider en op hogere toon wordt uitgesproken, krijgt hij een scoringskans. Volume en toonhoogte zijn indicatoren voor spanning in het spel.

Voetbalterminologie

Ten slotte wil ik kort het woordgebruik van het voetbalcommentaar op tv bespreken. Dat lijkt het meest typerend voor een eventueel register van tv-voetbalverslaggevers, maar het is taalkundig minder interessant. Een groot aantal speciale voetbaltermen is al opgenomen in Rob Siekmanns Voetbalwoordenboek uit 1978, zoals ‘terugverdedigen’ in ‘Klinsmann verdedigt terug’ (een aanvaller die zijn eigen verdediging assisteert) of ‘een gat trekken’ in ‘Völler trekt het gat’ (een opening in de defensie van de tegenstander forceren, waardoor voor medespelers ruimte wordt gecreëerd om gevaarlijk op te komen). Siekmann noemt nog niet ‘weg’ zoals in ‘Heintze is weg’ dat bepaald niet betekent dat Heintze plotseling van het veld is verdwenen. Als Heintze ‘weg is’, sprint hij met de bal aan de voet in de richting van het vijandelijke doel, en is hij ‘weg’ voor zijn tegenstanders. Een tweede voorbeeld van een term die nog niet bij Siekmann voorkomt, maar die tegenwoordig veel wordt gehanteerd, is ‘zich inschakelen’, bijvoorbeeld ‘Baresi, die zich meer en meer inschakelt’; dit wordt met name gezegd van verdedigers die zich met de opbouw van de eigen aanval gaan bemoeien.

Een geheel ander, volgens mij tamelijk recent kenmerk in de taal van voetbalverslaggevers is het gebruik van min of meer archaïsche, plechtige vormen. Zeker sinds Van Agt zijn deze vormen al een mode-artikel geworden onder politici. In het taalgebruik van Eddy Poelmann c.s. vallen ze vooral op doordat ze zo slecht passen bij de rest van het (weinig verzorgde) taalgebruik. Hier volgen enkele voorbeelden.

Beginfase is voor Ierland in aanvallend opzicht.
De Denen storen nu vroeger maar vooralsnog laten de Duitsers zich daar weinig aan gelegen liggen.
Demjanenko illustreert eens te meer de bedoelingen van de Sovjet-Unie.
Vautrot bepaalt wanneer de vrije trap moet worden genomen, en het moment was nog niet daar.

Ik ben nu toe aan de hamvraag: is er sprake van een register van tv-voetbalverslaggevers? Ik zou hier met ‘ja’ op willen antwoorden, maar dat is dan wel een voorlopig en voorzichtig ‘ja’. Het zal duidelijk zijn dat veel kenmerken ook in andere potentiële registers voorkomen, en dus niet exclusief zijn voor het onderzochte taalgebruik. Dat geldt niet alleen voor de zinsconstructies, maar bijvoorbeeld ook voor het woordgebruik; zo wordt een uitdrukking als ‘weg zijn’ ook bij wielrennen gebruikt: als Steven Rooks weg is, is hij uit het peloton of uit de kopgroep ontsnapt.

Een duidelijke beperking van mijn onderzoekje was natuurlijk dat ik slechts van enkele verslaggevers taalgebruik heb verzameld, en dan bovendien nog op een niet-systematische wijze. Toetsing aan meer gegevens, misschien ook taalgebruik van verslaggevers bij andere sporten, is nodig om hardere en definitievere uitspraken te kunnen doen. Ondertussen kan Van Aerle nog steeds.