Onze Taal. Jaargang 58

[p. 176]

Een jaartje tussen de -gogen
Drs. Harry Theirlynck - journalist/tekstschrijver, Den Haag

Elke wetenschapper koestert zijn eigen spraakgebrek. Een jurist spreekt als een wielrenner. Ratelend als een mitrailleur vuurt hij kleine, compacte brokjes informatie, voor minstens vijftig procent aan het wetboek ontleend, zonder haperen op zijn toehoorder af. Een letterkundige zucht, steunt en hakkelt. Al zet hij de deur van zijn gigantische, geestelijke woordenschuur slechts op een kiertje, de metaforen en synoniemen haasten zich vrolijk haasje-over springend naar buiten. Voortdurend een nieuwe aanzet of nog betere beschrijving beproevend, komt hij langzaam als een stoomlocomotief op gang. Mooi, maar ook vermoeiend om naar te luisteren. En een sociale-wetenschapper? Die is gek op produktieve samenstellingen, wetenschappelijke ‘toverwoorden’ en de afdankertjes van Amerikaanse collega-onderzoekers.

Samen met een collega-journalist heb ik een jaar lang ettelijke symposia, seminars, studie-bijeenkomsten en congressen van sociale-wetenschappers bijgewoond. Achter in prestigieuze congreszalen of benauwde universiteitslokalen noteerden we ijverig allerlei belangwekkende zaken. Om niet in slaap te vallen verzonnen we spelletjes. Geliefd was een spelletje dat we ‘blokkendoos’ noemden. Sociale wetenschappers zijn heel behendig in het bouwen van samenstellingen. Mooie lange woorden a la het bekende Hottentottensoldatententententoonstellingen. In den beginne was er bijvoorbeeld het woord leren. Een wetenschapper maakte daar beheersingsleren van. Een volgende sprak over beheersingsleerstrategie, een ander haakte daarop in met beheersingsleerstrategievaardigheden. Enzovoort.

Afstroom en uitschot

Vooral de onderwijskundigen zijn sterk in het vormen van produktieve samenstellingen. Geliefd bleek de samenstelling ‘voorzetsel + zelfstandig naamwoord’. Het substantief stroom in de betekenis van ‘grote menigte die zich verplaatst’, is de afgelopen jaren misschien wel het meest produktief gebleken in teksten die zich met enigerlei aspect van het onderwijs bezighouden. Panta rhei, vooral de leerlingen in het voortgezet onderwijs: ‘Het instroomonderzoek mavo vormt samen met het doorstroomonderzoek meao en het uitstroomonderzoek meao het schoolloopbanenonderzoek.’ De onderzoeker die is uitgekeken op uitstroom (dat staat voor ‘de leerlingen die de school verlaten’), kiest voor het wat chiquere afstroom (meerdere keren gesignaleerd). Voor kinderen die zonder diploma de school de rug toekeren of voor kinderen die naar een lager type onderwijs worden verwezen, is het woordje uitstoot gereserveerd. ‘De uitstoot van de basisschool naar het buitengewoon onderwijs is onrustbarend.’ Met zoveel varianten kan de menselijke word-processor wel eens doldraaien en gaan klonteren. Ik heb de directeur van een technische school, sprekend over zijn vroegtijdige schoolverlaters, eens per abuis het woord uitschot in de mond horen nemen. Waarschijnlijk een samenklontering van uitstroom, school en uitstoot.

Een heel fraaie subcategorie wordt gevormd door samenstellingen die bestaan uit twee bijvoeglijke naamwoorden. Vooral de jonge sociale-wetenschapper kan daar al snel goed mee uit de voeten. Het verzinnen van zo'n samenstelling is gemakkelijk en geeft een tekst al snel wetenschappelijk cachet. Bovendien: zij dekt een veel breder terrein dan een enkelvoudig bijvoeglijk naamwoord. Didactisch is maar de helft van pedagogischdidactisch. Dankzij die laatste samenstelling bestrijk je zo'n beetje de hele markt van de onderwijskunde en de pedagogiek. Altijd goed dus, je kunt je er bijna nooit een buil aan vallen. Voorbeelden die ik verder noteerde: diagnostisch-identificerend, inhoudelijk-structurerend en functioneel-rationalistisch.

Een betekenis van die woorden is - zeker buiten hun contect - moeilijk te geven, maar zij geven een tekst onmiskenbaar een extra wetenschappelijk kleurtje.

Toverwoorden

Jonge sociale-wetenschappers treden bijna zonder uitzondering in de taalsporen die door hun leermeesters zijn getrokken. In een maiden-speech is er bijna sprake van ritueel woordgebruik. De jonge wetenschapper spreekt over evident als hij of zij bedoelt dat iets als een paal boven water staat. Hij spreekt over adequaat waar ‘voldoende’ of ‘toereikend’ zou volstaan. Hij gebruikt woorden als attitude-vorming, disseminatie en initieel. Alleen de heel sterken van geest weten zich eraan te ontrekken.

De stilzwijgende boodschap van de oude aan de jonge generatie wetenschappers is kennelijk: in een wetenschappelijke tekst moeten voldoende onmiskenbaar ‘wetenschappelijke’ woorden staan. Daarmee wordt, zoals in zoveel beroepstakken, het groepsgevoel versterkt. Woorden ais perceptie,

[p. 177]

poneren of burn out fungeren als beschaafde knipogen naar de collegaonderzoekers. ‘Ik ben een van ons’, delen zij mee, een op gezette tijden terugkerende bevestiging van het lidmaatschap der wetenschappelijke kaste.

Niet gewoon nadenken over zeggen, maar ‘Het is ons doel dat kinderen in achterstandsituaties leren reflecteren over hun eigen situatie.’ Een paar factoren wordt bij een sociale-wetenschapper altijd ‘een x-aantal factoren’.

Over de werkelijke betekenis van toverwoorden maakt geen sociale-wetenschapper zich meer druk. Ze fungeren als piepschuim rond de echte boodschap. Nog een voorbeeld. Bewustwording is een toverwoord uit de zacht-wetenschappelijke hoek. ‘Het gaat de counselors daarbij vooral om een proces van bewustwording’ noteerde ik op een congres van psychologen. De filosoof Cornelis Verhoeven heeft eens fijntjes opgemerkt dat de term bewustwording in de meeste teksten het noodzakelijk object mist. Alleen gebruikt is het een begrip zonder inhoud. In bovenstaand voorbeeld is niet duidelijk waarvan de patiënt (pardon: cliënt) zich bewust moet worden. Dat wordt in het midden gelaten. Overigens laten de echte sociale-wetenschappers zich bij de vraag naar dat object niet licht verschalken. De ware psycholoog draagt voor dergelijke noodsituaties een rituele drieslag in portefeuille, waaruit hij snel een keuze maakt. De cliënt moet zich bewust worden van ‘zijn plaats in de samenleving’, ‘zijn eigen positie’ of ‘zijn functioneren in het algemeen’.

Hang naar mystificatie

Waarom gemakkelijk als het ook moeilijk kan, is voor veel sociale-wetenschappers de leidraad bij het schrijven van teksten.

Een beetje onderwijskundige haalt zijn neus op voor gewone, duidelijke woorden als spijbelen, rotzooi trappen of luisteren. Zij onderscheiden respectievelijk spijbelgedrag, ordeverstoringsgedrag en luistergedrag. Een hoogleraar vindt het desgevraagd niet zo erg dat pas afgestudeerde leraren die het bedrijfsleven in willen geen leservaring hebben: ‘Bij bedrijven speelt lesgeefgedrag veel minder mee.’

Tot een tiental jaren terug fungeerden de Latijnse woorden of citaten als de toverwoorden in een wetenschappelijke tekst. Bij prof. Duijnstee zaliger, eertijds zo'n beetje het boegbeeld van de Katholieke Universiteit Nijmegen, kon je beter je Prisma Latijns Citatenboekje bij de hand houden: ‘Dura lex, sed lex’ of ‘Fiat justitia et pereat mundus’. Begreep je het niet, dan was er nog niets aan de hand. Het was allemaal franje, toegift, een service aan geïnteresseerde studenten die zijn spreuken als extraatje, boven op het juridisch brimbrorium mee naar huis konden nemen.

Maar de jongste generatie onderzoekers heeft atheneum-B met hooguit een jaar vrij-keuzevak ‘Latijn in het dagelijks leven’ of ‘De wondere wereld der Grieken en Romeinen’. Maar de onuitwisbare hang naar mystificatie en verrijking van de professie, die men vroeger in de marge van college of traktaat kon bevredigen, blijft iedere rechtgeaarde onderzoeker aankleven. Dus wendt hij de blik naar Amerika, het Mekka van de sociale wetenschap, en doorschiet hij papers, hand-outs en verbale ‘output’ met coping-processen, underachievers, streaming en compacting. Zo is het Amerikaans het potjeslatijn van de sociale wetenschappen geworden.

Een pleister op een houten been

Zie ik het wat al te somber, na een vol jaar te hebben gevist in het troebele water der sociale wetenschappen? Nee hoor, ik heb hierboven omwille van de duidelijkheid een klein beetje overdreven.

Ik heb daar achter in die zaaltjes ook heel mooie dingen gehoord. Ik noteerde beeldspraken die ik graag zelf zou hebben verzonnen.

Uit de mond van een Vlaamse professor hoorde ik bijvoorbeeld een fraaie opvolger voor het obligate ‘dweilen met de kraan open’. ‘Die paar extra lesjes voor kinderen van buitenlandse werknemers’, zei ze, ‘dat is slechts een pleister op een houten been.’ En een hoogleraar psychiatrie over de psychologische tests voor dienstplichtigen: ‘Als de kroketten net zo werden gekeurd als onze soldaten, dan zou u hier vandaag niet zitten.’

Het kan dus wel.