Onze Taal. Jaargang 58

Taalkundige of talige vaardigheden?
Prof. dr. G.E. Booij - hoogleraar Algemene taalwetenschap, Vrije Universiteit Amsterdam

In het oktobernummer van Onze Taal 1988 schrijft de taalkundige (of talige?) fijnproever PCUdB: ‘ik heb kei honger en ik heb daar kei van genoten blijken ook al tot de normale taalkundige uitrusting van adolescenten te behoren’. Het gebruik van het bijvoeglijk naamwoord taalkundige in plaats van het hier bedoelde talige is een voorbeeld van een in Nederlands taalgebruik zeer algemeen verschijnsel: het gebruik van een adjectief met de betekenis ‘betrekking hebbend op de wetenschap van x’ in plaats van een adjectief met de betekenis ‘betrekking hebbend op x’. In hetzelfde nummer van Onze Taal schrijft op blz. 145 de chirurg J. Granaada dat ‘het joodse volk’ een begrip is ‘dat zijn etnologische dimensie in de diaspora is kwijtgeraakt’. Hier zou in plaats van etnologisch mijns inziens het woord etnisch gebruikt moeten worden.

Aannemelijke verklaring

Zowel in geschreven als in gesproken taal is dit verschijnsel wijd verbreid. Men spreekt of schrijft bijvoorbeeld over oncologische kwalen, karakterologische eigenschappen, psychologische problemen, sociologische verschijnselen, klimatologische omstandigheden, en demografische ontwikkelingen. Ook in wetenschappelijke teksten vindt men dit euvel: taalkundigen spreken over fonologische verschijnselen waar fonische bedoeld zijn, of over het probleem van ‘de psychologische realiteit van taalkundige regels’, in plaats van ‘de psychische realiteit van taalregels’.

Wat is de verklaring voor deze gewoonte? Volgens sommigen is het een symptoom van de vergaande verwetenschappelijking van ons wereldbeeld, waardoor verschijnselen benoemd worden in termen van de wetenschap die zich met die verschijnselen bezighoudt. Ik geloof dat dit inderdaad een factor is, maar er zijn ook taalstructurele factoren die daarbij een rol spelen. In de hierboven besproken voorbeelden taalkundig en etnologisch zijn er alternatieve adjectieven voorhanden, te weten talig en etnisch. In veel andere gevallen is dat niet het geval: wat zijn bijvoorbeeld de tegenhangers van oncologisch, karakterologisch en demografisch? De denkbare adjectieven oncisch, karakteraal en demotisch komen in die betekenis niet voor. Het veelvuldig gebruik van adjectieven op -logisch en -kundig zal dus ook te maken hebben met het niet beschikbaar zijn van een adjectief met de betekenis ‘betrekking hebbend op x’.

Er is wellicht nog een andere taalstructurele factor in het spel. Ook bij een andere klasse van bijvoeglijke naamwoorden, de geografische, zien we een overeenkomstige kloof tussen de vorm en de betekenis. Zo heeft Amerikaans de morfologische (of morf(em)ische?) structuur [[[Amerik]aan]s], en we zouden dus als betekenis verwachten ‘betrekking hebbend op Amerikanen’, terwijl de feitelijke betekenis ‘betrekking hebbend op Amerika’ is. We leiden zulke adjectieven dus af van de naam voor de inwoners van dat land. Men zou natuurlijk ook kunnen zeggen dat hier een vorm van herinterpretatie meespeelt: de opeenvolging van de achtervoegsels -aan + -s wordt opgevat als één achtervoegsel (suffix) -aans. Analoog hieraan kunnen we

[p. 175]

stellen dat woorddelen als -logisch en -kundig geherinterpreteerd worden als achtervoegsels om bijvoeglijke naamwoorden van namen af te leiden.

Herinterpretatie kan overigens niet alles verklaren. Brits vertoont dezelfde overgang als Amerikaans: van ‘betrekking hebbend op inwoner’ naar ‘betrekking hebbend op het land’. Maar in Brits is geen opeenvolging van achtervoegsels te bekennen die voor herinterpretatie in aanmerking komen.

Oplossingen

Het Nederlands biedt in vele gevallen wel degelijk alternatieven voor de onjuist gebruikte stapelvormen als karakterologisch en demografisch. We kunnen het bijvoeglijke naamwoord omschrijven met een woordgroep: in plaats van demografische ontwikkelingen krijgen we dan ontwikkelingen in de samenstelling en omvang van de bevolking. De omschrijving laat echter meteen zien wat het voordeel van de woorden op -logisch en -grafisch is: de omschrijvingen worden lang en ingewikkeld.

We kunnen de gewraakte bijvoeglijke naamwoorden ook vervangen door een samenstelling. We krijgen dan karaktereigenschappen, klimaatomstandigheden en taalverschijnselen. Dit alternatief voldoet in het algemeen wel, maar niet voor demografische ontwikkelingen: bevolkingsontwikkeling is geen goed alternatief, omdat dat tot misinterpretatie kan leiden, te weten ‘de ontwikkeling van de bevolking’. Misschien moeten we dan toch maar eens denken aan het creëren van adjectieven als demotisch! Helaas bestaat dit woord al als aanduiding van een bepaald Egyptisch schrift.