Onze Taal. Jaargang 58

Het Lyrisch Lab
Over onmatigheid
Pieter Nieuwint

Laten we het eens hebben over metrum en metrische variatie. Onder metrum verstaan we de regelmatige afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen in een gedicht; de combinatie van een beklemtoonde met een of twee onbeklemtoonde lettergrepen noemen we een versvoet. Tweedelige versvoeten zijn jamben of trocheeën, en driedelige zijn dactylus, amfibrachys of anapest. Het verschil tussen die laatste drie is net zo belangrijk als het verschil tussen die eerste twee: onbelangrijk dus, want meestal uitsluitend gebaseerd op het (toevallige) aantal onbeklemtoonde lettergrepen aan het begin van de versregel. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat twee- en driedelige versvoeten corresponderen met melodieën in respectievelijk twee- en driekwartsmaat, maar dat is niet zo: alle combinaties zijn mogelijk.

Wanneer ik het over metrische variatie heb, bedoel ik de afwisseling, in een en dezelfde versregel, tussen twee- en driedelige versvoeten. Je zou kunnen zeggen dat in dit opzicht liedjes en gedichten veel meer overeenkomsten vertonen dan nodig is. Zowel dichters als liedjesschrijvers hebben de neiging om, als ze zich aan het schrijven zetten, een keus te maken voor een bepaalde versvoet, en zich daar vervolgens stipt aan te houden. De dichters hebben daar misschien wel gelijk in - want hun gedichten zouden anders bij het voorlezen de indruk wekken zich struikelend voort te bewegen - maar de liedjesschrijvers niet. Het is niet alleen mogelijk om metrische variatie toe te passen in liedregels, het is zelfs uiterst aanbevelenswaardig. Denk vooral niet dat u de componist in moeilijkheden brengt! Integendeel, hij zal u dankbaar zijn: met ‘onregelmatige’ regels kan hij in de regel veel beter uit de voeten dan met een jambische of dactylische ‘dreun’. Maar als dat zo is, zult u zeggen, waarom vertonen de meeste liedjes dan toch die ritmische regelmaat?

Wat zich hier wreekt, is iets wat in een van de eerste afleveringen van Het Lyrisch Lab al besproken is: in de professionele liederenbusiness wordt zeer vaak eerst de tekst geschreven, en pas later, door iemand anders, de melodie. En de tekstdichter gedraagt zich als de dichter, en meent dus, ten onrechte, zich aan één versvoet te moeten houden. Niet altijd, hoor. Ivo de Wijs schreef jaren geleden het lied Lelijkemensendag, waarvan het refrein luidde:

[p. 174]

 

Whatever happened to the beautiful people?

 

Where have they gone?

 

Whatever happened to the beautiful people?

 

How can we carry on?

De componist (dat was ik dus) ging handenwrijvend achter de piano zitten en was binnen een minuut klaar (en ik neurie het wijsje nog wel eens, als ik door de Kalverstraat loop). Als u mij niet gelooft, hecht u misschien meer waarde aan de mening van Harry Bannink, die in een interview eens heeft verzucht dat goedlopende regels voor hem een schrikbeeld zijn. Kortom, hier is de moraal van dit verhaal, op rijm nog wel:

Doe eens iets anders, zit niet zo vast aan
dactylus of trochee
Neem ze gewoon in een en dezelfde regel
eens alletwee.

Dit hele betoog staat natuurlijk op gespannen voet met het eerder door mij gegeven advies om bij het schrijven van liedteksten altijd uit te gaan van bestaande melodieën. Maar ik had het nu speciaal tegen a) die vasthouders die dat beneden hun waardigheid vinden; b) de velen die, als puntje bij paaltje komt, geen bestaande melodie kunnen bedenken, of niet weten hoe die verder ging; en c) Ivo de Wijs.

Het bovenstaande biedt mij een mooie gelegenheid om nog eens terug te komen op een boude bewering die ik vele, vele afleveringen geleden gedaan heb. Ik schreef (november 1988) half uit balorigheid, half uit overtuiging (maar ook in de stellige verwachting dat het niemand zou opvallen) dat de driekwartsmaat eigenlijk niet bestaat. Nu zijn er nogal wat mensen die geen Weense wals kunnen horen zonder in weemoed uit te barsten, en zodoende is het aantal brieven waarin op hoge toon geëist wordt dat ik nu eens afkom met een bewijs voor mijn gedurfde stelling, inmiddels gevaarlijk dicht in de buurt van de twee gekomen, zodat ik vrees niet meer onder een korte toelichting uit te kunnen.

Welnu, elke driekwartsmaat, zou je kunnen zeggen, is in feite een twee- of vierkwartsmaat waarbij de afzonderlijke halve of kwartnoten onderverdeeld zijn in drieën. Het bewijs hiervoor wordt geleverd door het feit dat het aantal maten bij een wals nooit een veelvoud is van drie, maar altijd van twee of vier. Probeert u het maar met Wien, Wien, nur Du allein: u zult merken dat het aantal maten precies 32 is. Hier zijn de eerste twee regels, met de lettergrepen waarop de acht tellen van de twee vierkwartsmaten vallen cursief: Wien, Wien, nur Du allein, solist stets die Stadt meiner Träume sein’. Wat, u bent nog steeds niet overtuigd? Oké, dan bestaat de driekwartsmaat wèl.