Onze Taal. Jaargang 58

[p. 158]

De schrijfhulp
Voorbeeldenboek voor veeleisende taalgebruikers?
Peter Burger & Jaap de Jong - Leiden

Schrijftalent ligt niet op straat, maar het staat wel elke dag in de krant. Wie De schrijfhulp doorbladert, moet wel tot de conclusie komen dat er al erg veel schrijvers zijn die wèl een heldere zin of een stuk met een kop en een staart op papier kunnen zetten. Erop vertrouwend dat een goed voorbeeld goed doet volgen, heeft Van Eijk haar nieuwe zelfhulpboek voor tobbende taalgebruikers voor een groot deel gevuld met staaltjes vakbekwaam proza van journalisten, columnisten en essayisten.
Voorbeelden van hoe het niet moet, zijn sterk in de minderheid: goede voorbeelden inspireren, schrijft Van Eijk in de inleiding, terwijl slechte de lezer de moed kunnen ontnemen als hij niet meteen ziet wat er mis is.

Taalproblemen? Van Eijk helpt. Na de veelverkochte adviesboeken De taalhulp (tiende druk) en De brievenhulp (achtste druk) gaf Inez van Eijk in 1987 De spreekhulp uit. Nu volgt: De schrijfhulp, 187 pagina's stijl en structuur voor gevorderden.

Al in eerdere publikaties, zoals Honderd helden uit de Nederlandse literatuur en de verzameling Dooddoeners en stoplappen heeft Van Eijk bewezen dat ze kan bloemlezen, maar ze doet hier meer: ze analyseert, ze becommentarieert, ze zet de sterke en zwakke kanten van haar citaten op een rijtje. Toch is De schrijfhulp in de eerste plaats een voorbeeldenboek, het geeft meer tekst dan uitleg. Dat is af en toe jammer, want kwaliteit spreekt niet altijd voor zichzelf.

Waar Van Eijk analyseert, is ze niet telkens even helder. Ze mijdt academische nomenclatuur en schoolboekentaal, maar gebruikt zelf een instrumentarium dat soms te bot is om diep te snijden bij de ontleding van een citaat. Wat is precies een ‘worstzin’ (blz. 113-114)? En zit de lezer te wachten op vervanging van de bekende stijlfiguur ‘ironie’ door de weinig verhelderende term ‘gedachtensprong’ (48)? Ook nogal van de koude grond is de ‘driedeling’ die Van Eijk in elke tekst wil vinden, tot in het kleinste krantebericht.

Minder geslaagd vinden we verder het lange stuk over alinea's. Twee en een halve pagina citaat en vijf pagina's commentaar, eerder iets voor een schoolboek. Hier - maar niet alleen hier - wordt De schrijfhulp ook het slachtoffer van de zuinige vormgeving: één enkel plaatje, moederziel alleen op blz. 34, overal dezelfde bladspiegel en alle citaten in hetzelfde lettertype als de rest van de tekst. De hulpzoekende lezer die zich had voorgenomen om het héle boek van voor naar achter uit te lezen (daartoe gemaand in de inleiding, ‘want anders werkt het niet’, zegt Van Eijk), slaat hier schuldbewust een paar pagina's over en hoopt dat het snel weer leuk wordt.

Opmerkelijk is bovendien dat substantiële aandacht ontbreekt voor de herziening van de tekst, het belangrijke en terugkerende onderdeel van het schrijfproces, dat leidt tot derde, vierde en vijfde versies.

Stijlmeesters

De stijl van Van Eijk zelf, evenals in haar andere hulpboeken een belangrijke aanbeveling voor de waarde van haar adviezen, is zoals gebruikelijk kraakhelder, monter en kordaat. Een van de stijlbloempjes uit haar boek(et) is de omschrijving van een bepaald soort eufemismen: ‘Het gebruik van moeilijke woorden als cadeaupapier voor akelige dingen(...)’(95). Hoewel ze dus in haar eigen stijl en in de keuze van citaten goede smaak demonstreert, bevat De schrijfhulp in de verbindende tekst een licht gebrek aan eigen ideeën. Dankbaar maakt ze gebruik van het gedachtengoed van erkende stijlmeesters als Karel van het Reve, Gerrit Komrij en Carry van Bruggen. Dat leidt tot een keuze van mooie citaten als: ‘Met een aanhoudend perfect taalgebruik zouden de kranten en literatuur net zo goddelijk, maar ook net zo saai worden als een harpconcert in de hemel.’ (Komrij)

Pionierswerk

Als het boek echt geschreven is voor de ‘taalgebruikers die eigenlijk alles al weten, of bijna alles’, zoals de flap vermeldt, zou je iets meer oorspronkelijkheid mogen verwachten. Waar blijven bijvoorbeeld adviezen over de Prikkelende Opsomming, Aantrekkelijke Structuuraankondigingen en Ritme in het Proza? Maar misschien willen we nu te veel. Van een traditie op het gebied van adviesboeken over aantrekkelijk schrijven, zoals die wel bestaat in Engeland en de Verenigde Staten, is in Nederland helaas nog geen sprake. Alle aandacht is in de laatste decennia opgeslokt door correct, respectievelijk begrijpelijk schrijven. Een boek maken over leesbaar Nederlands is dan ook nog moeizaam pionierswerk. Het tij lijkt echter te keren: onlangs verscheen van docenten van de Utrechtse academie voor journalistiek Het journalistieke verhaal en in 1988 is uit dezelfde kring al Een artikel schrijven voortgekomen. In beide publikaties is ruime aandacht aan aantrekkelijk taalgebruik besteed.

De schrijfhulp verdient lof: voor de uitstekende voorbeelden (o.a. uit artikelen over techniek en exacte wetenschappen) en voor de keuze van onderwerpen. De belangrijkste adviezen staan erin, terwijl te zelden besproken onderwerpen als ‘tussenkopjes’ en ‘taal en sekse’ niet ontbreken. De echt veeleisende taalgebruiker komt, volgens ons, in dit boek echter minder aan zijn trekken dan in Het journalistieke verhaal. Ook is De schrijfhulp geen naslagwerk, zoals de flap belooft. Van Eijk zegt in de inleiding eerlijk dat je het boek helemaal moet lezen. Wie dat doet, maakt op een onderhoudende manier kennis met een flink aantal kunstgrepen die de leesbaarheid bevorderen. En welke beginnende schrijver wil die niet beter leren kennen?

Inez van Eijk: De schrijfhulp. Contact, Amsterdam, 1989. 187 blz. ISBN 90-254-6600-1. Prijs f 22,90.