Onze Taal. Jaargang 58

Onze talen
J. de Rooij - P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde, Amsterdam

Zoals in het vorige nummer al aangekondigd is, houdt het Genootschap Onze Taal dit jaar weer een congres, dit jaar op zaterdag 18 november in de Jaarbeurs in Utrecht. Het onderwerp is ‘onze talen’. In hetzelfde nummer hebt u in de rubriek Van woord tot woord van Marlies Philippa al een en ander kunnen lezen wat met het thema van dit congres te maken heeft. Onder andere waar het niet over gaat: over de tweede taal in Nederland, het Fries, bijvoorbeeld. Want ‘onze talen zijn er vele’, zoals Marlies Philippa schrijft, en we moesten ons beperken. Zo komt ook het Nederlands in België, een ander interessant onderwerp in dit verband, deze keer niet aan de orde. Wel gaat het bijvoorbeeld over het Limburgs. Dat is iets wat we doorgaans geen taal maar een dialect noemen. Maar Marlies Philippa heeft ook al uitgelegd dat er zuiver taalkundig eigenlijk geen verschil bestaat tussen een taal en een dialect. De slogan ‘Onze Taal over onze talen’ is dus niet alleen publicitair, maar ook wetenschappelijk heel goed te verantwoorden.

Streekdialect/etnische groepstaal

Over het Limburgs zal worden gesproken door drs. P. Bakkes, docent in het HBO in Sittard, bezig met een proefschrift over het dialect van zijn geboortedorp Montfort. Hij zal ongetwijfeld uiteenzetten dat het Limburgs niet bestaat. Er bestaan alleen Limburgse dialecten. Soms zijn de verschillen daartussen nogal opvallend, soms zelfs zodanig dat een bepaald dialect zelfs voor andere Limburgers niet of moeilijk verstaanbaar is. Maar de spreker zal het zeker ook hebben over ‘hoe het voelt’ om dialectspreker te zijn, om het Nederlands eigenlijk als vreemde taal te moeten leren.

Herkennen we Limburgers veelal aan hun accent, hetzelfde geldt voor Surinamers. Toch noemen we het Nederlands zoals Surinamers dat meestal spreken, geen dialect. Die term reserveren we voor de regionale variëteiten binnen het eigen taalgebied. Voor het Surinaams-Nederlands kunnen we de term ‘etnolect’ gebruiken. Het gaat dus ook hier om een variëteit van het Nederlands, niet om een van de inheemse talen die in Suriname worden gesproken, zoals het Sranantongo, dat de meeste Surinamers óók spreken, al dan niet als moedertaal. Dat Surinaamse Nederlands kent - net als onze dialecten - niet alleen eigen klankverschijnselen, maar ook een eigen woordenschat. Op dat laatste gebied zijn weinig mensen zo deskundig als dr. J. van Donselaar, die een eigen woordenboek van het Surinaams-

[p. 156]

Nederlands heeft samengesteld, waarvan onlangs een sterk uitgebreide tweede druk verscheen. Dr. Van Donselaar is geen taalkundige - wel een zeer belangstellend lid van ons genootschap - maar bioloog. Hij heeft jarenlang botanisch onderzoek gedaan in Suriname, en is zich toen niet alleen voor de flora maar ook voor de taal van dat land gaan interesseren.

Seksegebonden taal/vaktalen

Er zijn heel wat Limburgers en heel wat Surinamers, maar er zijn nog veel meer vrouwen. Als het belang van een taalvariëteit bepaald wordt door het aantal sprekers, komt het thema waarover mevrouw dr. D. Brouwer zal spreken, vrouwentaal, dus hoog in de rangorde terecht. Is er dan zoiets als vrouwentaal? Zeker is dat er - al zijn er mensen die beweren dat er alleen vrouwenpráát is, maar wel mànnentaal. Mevrouw Brouwer, deze zomer gepromoveerd op een studie over Gender variation in Dutch, zal het trouwens vergelijkenderwijs over mannenèn vrouwentaal hebben. Ze is dan bezig met sociolinguïstiek, de tak van de taalkunde die taalvariëteiten van bepaalde sociale groepen, ofwel sociolecten, bestudeert. Want al zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen allereerst biologisch te definiëren, de verschillen tussen mannen- en vrouwentaal zijn vooral sociologisch bepaald, omdat mannen en vrouwen nu eenmaal in het algemeen (nog) verschillende plaatsen innemen in de maatschappij.

Een ander gevolg van deze verschillen binnen de maatschappij is het bestaan van taalvariëteiten van mensen met verschillende beroepen. We komen dan op het terrein van de vaktalen, die we met een nog niet bestaande term ‘profilecten’ zouden kunnen noemen. De ontwikkeling van de samenleving van agrarisch naar technischindustrieel heeft hier onmiskenbare invloed op gehad. In de agrarische maatschappij was de werkverdeling zodanig dat alle beroepen in meerdere of minder mate gericht waren op het boerenbedrijf, of er zich als verdere specialisaties uit losmaakten. Voor de betrokken vaktalen betekent dat dat ze nauw met elkaar verwant waren en tegelijk algemeen bekend. De technischindustriële ontwikkeling bracht van de ene kant een groot aantal nieuwe vaktalen met zich mee en maakte de traditionele gecompliceerder, van de andere kant bevorderde ze de verstedelijking en ‘verstadsing’ van de maatschappij. Over dit alles wordt gesproken door dr. J.B. Berns, hoofd afdeling Dialectologie van het P.J. Meertens-Instituut in Amsterdam, gepromoveerd op een studie over benamingen voor veeziekten.

L'art pour l'art

Het programma zal beginnen met een voordracht die ik hier het laatst noem: een algemene inleiding op het thema van het congres, door prof. dr. A. Hagen, hoogleraar-directeur van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde aan de Katholieke Universteit Nijmegen. Professor Hagen zal de ‘lecten’ op hun plaats zetten binnen het ruime gebied dat men wel de ‘variatielinguïstiek’ noemt. Hij zal verbanden leggen, achtergronden schetsen en uitzichten openen. Hierdoor zal het de toehoorders ongetwijfeld gemakkelijker vallen om datgene wat hun door de andere sprekers geboden zal worden, in zich op te nemen. In het algemeen zullen de inleiders - die allen op één na professionele taalkundigen zijn - hun onderwerp zo behandelen dat het ook voor de nietdeskundigen goed te volgen is. Zo hoort het ook bij contacten tussen wetenschap en publiek.

Meer dan op de congressen van het recente verleden, toen de taal als middel om een doel te bereiken centraal stond - ‘taal en macht’, ‘taal in uitvoering’ - gaat het dit jaar om de taal als kleurig en veelvormig verschijnsel, dat de moeite van het bekijken en bestuderen waard is - zoals de planten van Van Donselaar in Suriname. Wat minder praktisch, wat meer ‘l'art pour l'art’ zouden we kunnen zeggen. De voorbereidende commissie dacht dat dat wel eens goed was. Wat niet wil zeggen dat het nadenken over taalvariatie - want dat gaan we op het congres doen - geen praktisch belang zou hebben: hoe meer we daarover weten, hoe beter we elkaar zullen begrijpen èn hoe meer begrip we voor elkaar zullen hebben. Voor taalliefhebbers en bewuste taalgebruikers wordt 18 november ongetwijfeld een goede dag.