Onze Taal. Jaargang 58

[p. 150]

Politieke teksten
Teun A. van Dijk - hoogleraar Tekstwetenschap, Universiteit van Amsterdam

Wanneer we het hebben over de communicatie van politici, is het gebruikelijk te spreken over ‘politieke taal’ of ‘politiek taalgebruik’. In de praktijk wordt met deze termen meestal de woordkeus bedoeld. We denken daarbij bijvoorbeeld aan inmiddels klassieke vormen van jargon als voordeurdelers, tweeverdieners en inkomensplaatjes. En als er moet worden bezuinigd, zal menig politicus liever het woord ombuigen gebruiken, want dat klinkt minder ingrijpend. De studie van dit soort woorden hoort weliswaar thuis in de stilistiek of in de politieke lexicografie, maar een verdere sociaal-politieke analyse van hun feitelijk gebruik, bijvoorbeeld in termen van ideologische ‘verhulling’, of van hun rol in het kader van de uitoefening van macht door het gebruik van bureaucratisch jargon, ligt natuurlijk voor de hand.

Niet alleen woordkeuze

In deze bijdrage zal ik in het kort een bredere opvatting uiteenzetten, waarbij woordkeus slechts een onderdeel is van een meer geïntegreerde analyse van politieke teksten en communicatie, dat wil zeggen, van wat in het Engels ‘political discourse’ wordt genoemd. Een dergelijke analyse besteedt, behalve aan woordkeus, in de eerste plaats natuurlijk ook aandacht aan andere talige eigenschappen van politieke teksten, zoals zinsbouw (syntaxis) en betekenis (semantiek). Zo maakt het in een politiek commentaar op onlusten nogal wat uit of er wordt gezegd dat ‘de politie enkele demonstranten heeft gedood’ of ‘dat er enkele demonstranten werden gedood’. Door woordvolgorde en het gebruik van de lijdende zinsvorm kan men personen en handelingen meer of minder prominent maken, zoals in dit voorbeeld het geval is voor de politie. Zo ‘worden’ ook vluchtelingen ‘uitgewezen’ en ‘over de grens gezet’, zonder dat hierbij altijd wordt vermeld wie dat doen, of wie voor die beslissingen verantwoordelijk is.

Omgekeerd worden politieke vijanden eerder prominent in de zin geplaatst als zij iets slechts hebben gedaan. Hun verdiensten daarentegen worden syntactisch en semantisch eerder verdonkeremaand.

Daarnaast wordt in een dergelijke analyse ook aandacht besteed aan de rijke retorische aspecten van politiek taalgebruik, zoals het gebruik van stijlfiguren. De klassieke retorica was niet voor niets oorspronkelijk vooral gericht op de normatieve studie van effectief politiek taalgebruik in de volksvergadering. Mijn tekstwetenschappelijke benadering is in principe een eigentijdse voortzetting van die traditie. In het politieke kader van de huidige parlementaire democratie zijn vooral die stijlfiguren interessant die op allerlei manieren de verschillende vormen van macht en dwang verhullen, zoals afzwakking, understatement, litotes en allerlei metaforen. Met andere woorden, politiek taalgebruik dient men in de eerste plaats te analyseren als een symbolisch front - interessant is wat erachter zit.

Taal = tekstgebruik

Ook de politieke taaluitingen zelf kan men veel uitvoeriger bestuderen. Zo bestaan er tussen zinnen allerlei verbanden, en in politiek taalgebruik is deze samenhang ook manipuleerbaar. Het gebruik van ‘omdat’ kan bijvoorbeeld een oorzakelijk of redengevend verband suggereren dat in feite niet bestaat, of waarbij oorzaak en gevolg worden omgedraaid. Destijds werden Tamils onder meer niet toegelaten, omdat hiervoor onvoldoende steun onder de Nederlandse bevolking zou bestaan, of omdat zij met hun aanwezigheid de discriminatie tegen minderheden zouden aanwakkeren!

De betekenis van een tekst beperkt zich al evenmin tot die van woorden en zinnen, maar strekt zich uit tot de globale inhoud van teksten, de zogenaamde ‘macrostructuur’. Deze macrostructuren kennen we allen onder de naam ‘thema's’, en we gebruiken ze dagelijks onbewust wanneer we het belangrijkste van een tekst of gesprek samenvatten. Zo zal de krant zelden de integrale tekst van een politieke redevoering of een interventie in de Kamer weergeven, maar meestal een samenvatting daarvan geven. Deze - uiteraard selectieve en subjectieve - samenvatting afgewisseld met een enkel letterlijk citaat, geeft weer wat wij als gewone burgers doorgaans over de politiek te weten komen. Dat hierbij veel details van politieke teksten (microstructuren) geen of minder aandacht krijgen, is natuurlijk politiek en ideologisch een interessant object van studie en kritiek. Net als bij de eerder gegeven voorbeelden kan bij deze (deels noodzakelijke) weglating van details sprake zijn van het verbergen of verhullen van relevante informatie.

Gedeelde kennis

Maar zelfs deze bredere tekstanalyse is pas de helft van het verhaal. Politieke communicatie heeft ook te maken met effecten op onze kennis, meningen en houdingen. Hiermee komen we op het terrein van de cognitieve en sociale psychologie van teksten en communicatie.

Om deel te nemen aan een politieke dialoog in de Kamer of op de televisie, of om een politieke toespraak of reclametekst te begrijpen, hebben zowel de sprekers als de luisteraars of lezers een grote hoeveelheid kennis nodig. Deze kennis is in ons geheugen op allerlei manieren zo opgeslagen en georganiseerd dat zij snel en effectief kan worden gebruikt tijdens de communicatie.

Een van die organisatievormen noemen we ‘scripts’. Dit zijn pakketjes conventionele kennis die de leden van een bepaalde groep of cultuur delen over stereotype gebeurtenissen of handelingen, zoals boodschappen doen of naar de bioscoop gaan, maar ook over bankovervallen, kabinetsformaties of parlementaire debatten. Zonder deze scripts zouden we van de nieuwsberichten in de krant of op de televisie weinig begrijpen.

Voor onze analyse zijn scripts vooral interessant omdat ze deelnemers aan de politieke communicatie in staat stellen om heel veel informatie buiten de tekst te houden: ook een goede politieke verstaander heeft maar een half woord nodig. De interpretatie van een politieke tekst wordt immers aangevuld met de grote hoeveelheid politieke kennis die wij gedurende ons

[p. 151]

leven hebben opgebouwd. Met andere woorden, ook politieke teksten zijn cognitief gezien ijsbergen: het grootste deel van de ‘betekenis’ ervan blijft onzichtbaar.

(Voor)oordelen

Voor de analyse van politieke communicatie zijn echter meningen en houdingen wellicht nog interessanter dan kennis. Sinds een aantal jaren is men ook deze zogenoemde ‘sociale cognities’ en hun invloed op ons gedrag iets systematischer gaan bestuderen. Sociale cognities zijn speciale structuren van meningen, opvattingen en houdingen zoals die door de leden van een groep worden gedeeld, bijvoorbeeld over andere groepen. Zo hebben wij als gewone burgers sociale cognities over politici, en politici hebben zulke cognities over hun kiezers. Blanke Nederlanders hebben specifieke, niet zelden negatieve, sociale cognities over minderheden of asielzoekers, en hetzelfde geldt voor mannen over vrouwen.

Deze sociale cognities spelen dan ook een sleutelrol in de politieke communicatie, en men kan ze vaak - zij het nogal indirect - waarnemen in het taalgebruik. De eerder genoemde vormen van politieke woordkeus worden voor een groot deel ‘gestuurd’ door deze onderliggende sociale cognities. Wanneer ambtenaren van justitie, politici en journalisten het bij de immigratie van Tamils of andere asielzoekers hebben over ‘economische’ vluchtelingen, dan drukken ze hiermee in het kort een ingewikkeld, onderliggend complex van sociale cognities uit. In een dergelijke ‘sociale representatie’ van vluchtelingen vinden we bijvoorbeeld opvattingen als zouden asielzoekers vooral naar Nederland komen om hier van de goede sociale voorzieningen te profiteren. In minder ‘politiek’ taalgebruik wordt deze opvatting natuurlijk ook met zoveel woorden uitgedrukt. Zo wordt een groot deel van het werkgelegenheids-, minderheden- of emancipatiebeleid bepaald door de sociale representaties die politici hebben over werklozen, minderheden of vrouwen, en dat blijkt ook uit hun taalgebruik.

Sociale cognities zijn uiteindelijk gebaseerd op fundamentele normen, waarden, doelen en ideologieën van de groep. Ideologieën vormen als het ware het fundamentele raamwerk waarbinnen groepsleden hun algemene meningen en houdingen ontwikkelen. In de regel ontwikkelen dit soort ideologieën zich als een functie van de belangen en doelen van de groep. In openbare teksten wordt het belang van de machtigste groep echter vaak voorgesteld als het belang van iedereen of de andere groep. Zo hoort men weleens zeggen dat buitenlanders zouden moeten remigreren om hun eigen land te helpen opbouwen.

Analyseer de politiek en begin bij de tekst

We komen hier uiteindelijk terecht bij waar het in de politieke tekstanalyse natuurlijk vooral om te doen is, namelijk om de analyse van sociale en politieke structuren en verhoudingen, dat wil zeggen, om macht.

Van belang hier is dat deze verschillende vormen van macht worden gesteund door sociale en politieke cognities, en gelegitimeerd in allerlei vormen van politieke teksten en communicatie. Een groot deel van de beleidsstukken, toespraken, vergaderingen, toelichtingen en voorlichting van de overheid zijn teksten gericht op het construeren van consensus, op het verwerven van instemming, het legitimeren of verhullen van macht.

In mijn opvatting is de analyse van ‘politieke taal’ vooral zinvol binnen het geschetste kader. De studie van woordkeus, grammatica, stijl, retoriek, thematiek, tekstschemata of taalhandelingen in politiek taalgebruik, dient dan ook te worden verbonden met de analyse van sociale en politieke cognities, ideologische raamwerken en hun relaties met sociale en politieke macht. Meer dan voorheen moeten de wetenschappers die zich met taal en tekst bezighouden, zich realiseren dat taalgebruik in veel opzichten slechts een deel van het topje van de sociale en politieke ijsberg is.

Omgekeerd dienen sociale en politieke wetenschappers zich beter te realiseren dat het politieke ‘bedrijf’ zich voor het grootste deel in de vorm van ‘teksten’ manifesteert. Diepere kennis van politiek handelen en politieke structuren kan men daarom door een uitdrukkelijke bestudering van die teksten verwerven.