Onze Taal. Jaargang 58

[p. 137]

[Nummer 9]

[p. 138]

Waarom zijn politici onbegrijpelijk?
C.M.J. van Woerkum - Vakgroep Voorlichtingskunde, Landbouwuniversiteit Wageningen

De redenering is simpel. Nederlanders leven in een democratie. Als ze 18 jaar oud zijn, mogen ze stemmen en daarmee hun oordeel geven over het te voeren beleid. Daarvoor moeten ze enig inzicht bezitten in de hoofdpunten van dat beleid. Dat vergt informatie. Die informatie moet begrijpelijk zijn, anders is een zorgvuldig oordeel niet mogelijk. Dus moeten politici zich begrijpelijk uitdrukken. Begrijpelijk taalgebruik in de politiek is een voorwaarde voor democratie. Een dergelijke redenering ligt aan de wortel van talloze pogingen om politici te bewegen zich begrijpelijk uit te drukken. Die pogingen hebben geen doorslaggevend effect gesorteerd. Nog steeds drukken politici en bestuurders zich onbegrijpelijk uit. Het lijkt wel of ze niet anders kunnen.
Het zou inderdaad zo kunnen zijn dat politici niet uitblinken in de vaardigheid een gedachte helder te verwoorden. Maar interessanter is wellicht de stelling dat dit voor hen vaak ook weinig aantrekkelijk is. Naar mijn mening zijn er heel wat situaties waarin onbegrijpelijk taalgebruik voordeel oplevert. Als we daar een beter inzicht in verwerven, snappen we ook beter waarom die stroom van woorden zo ondoorzichtig is en blijft. Een troebele bron levert troebel water.

Ik wil een aantal situaties schetsen die tot onbegrijpelijk taalgebruik leiden. De gedachte is dat ook diegene die zich perfect verstaanbaar kan uitdrukken in dergelijke situaties, van dit vermogen liever geen gebruik maakt; zelfs dat een politicus die altijd begrijpelijkheid vooropstelt, een briljante politieke loopbaan wel kan vergeten.

Een wij-gevoel in taal

Wie een politieke partij wil oprichten met een actieve achterban moet zich bekommeren om een zorgvuldig gekozen identiteit. De leden moeten immers een sterke binding met een dergelijke partij voelen, en dat kan alleen als zo'n partij zich duidelijk van andere partijen onderscheidt. Dit geschiedt ten dele door het gebruik van een eigen taal, die bij de leden het gewenste wij-gevoel oproept. Precies deze taal vormt echter voor niet-leden een probleem; ze is vaak onbegrijpelijk.

Kijken we bijvoorbeeld naar de wijze waarop orthodox-christelijke partijen in de kamerdebatten of in verkiezingstournees verwijzen naar hun bijbelse grondslagen. Voor medestanders zijn deze verwijzingen direct duidelijk. Minder bijbelvaste buitenstaanders horen, maar begrijpen niet. Met dergelijke taal wordt tegelijk verbondenheid en afstand uitgedrukt.

Hoe scherper het profiel van een partij, hoe sterker dit fenomeen zich voordoet. ‘Onze taal’ is hier de taal van een select gezelschap, dat maling heeft aan een verstandhouding met iedereen. Het moet juist voorkomen worden dat zomaar iedereen zich voelt aangesproken en alles begrijpt. Daarmee zou het bestaansrecht van de politieke groepering wegvallen.

Elke partij selecteert (of zelfs: creëert) woorden om zich te profileren. Het CDA praat over ‘rentmeesterschap’, linkse partijen over ‘basisdemocratie’. Voor de goede verstaander.

Vaagheid noodzaak

In de politiek moeten coalities gevormd worden, anders kan geen beleid worden gevoerd. Die coalities zijn noodzakelijkerwijze vaak heterogeen van samenstelling. Het Nederlandse politieke wereldje is zo bont als een boerenbloemperk. Als nu politici met een heel verschillende achtergrond bijeenkomen om samen te werken, moeten ze afstappen van hun gebruikelijke scherpslijperij en moeten ze - zo lang het duurt - ter wille van een leefbare omgang met elkaar, de onderlinge overeenstemming idealiseren. Dit soepele contact is slechts mogelijk als ze elkaar tot op zekere hoogte niet helemaal willen begrijpen. Zouden ze dat wel willen, dan komen allerlei kleine verschillen naar boven, die weer extra bespreking behoeven. Men moet elkaar zodanig vertrouwen dat mogelijke niet-essentieel lijkende misverstanden kunnen blijven bestaan, met de stilzwijgende aanneming dat ze uit de wereld te helpen zijn in het geval dat dit werkelijk nodig zou blijken.

Dit verschijnsel is niet typisch voor de politiek. Wij zijn in vele situaties waarin we met anderen moeten samenwerken geneigd op het punt van de duidelijkheid krediet te verlenen, of het nu gaat om onze gewaardeerde collega of om onze levenspartner. We vullen vaagheden zelf in en proberen van wat niet duidelijk is iets zinnigs te maken, waarbij we voor de goede orde maar aanemen dat de ander, mocht dat nodig zijn, met de ontbrekende details kan komen. Wie in het dagelijks leven steeds om uitleg vraagt wanneer daar enige reden voor is, irriteert zijn omgeving mateloos en schept zelfs grote verwarring. Zonder een marge van onduidelijkheid functioneert geen samenleving, van welk niveau dan ook.

In de politiek leidt dit ertoe dat compromissen veelal maar tot op zekere hoogte door een minister of een andere woordvoerder uit te leggen zijn. Een goed voorbeeld van zo'n compromis is het abortusvoorstel, maar ook in de troonrede staan telkens weer veel passages die sporen van langdurige onderhandelingen vertonen. Er zit vrijwel steeds een ‘marge van vertrouwen’ in. Als een journalist in zo'n situatie doorvraagt, is de reactie vaag, abstract, ontwijkend; in ieder geval niet duidelijk. De gaten worden met typisch Haagse taal toegedekt. Er is een ‘principe-overeenkomst’ bereikt en bij de uitwerking ervaart men een ‘grote wil om uit de problemen te komen’. Helderheid kan niet worden verschaft, maar ‘de bereidheid is er’.

Platpraten of mist opwerpen

De politiek wordt overvraagd. Deze gemeenplaats betekent dat in nogal wat situaties een politicus of bestuurder tegenover een groep van belanghebbenden moet uitleggen dat er beleid wordt gevoerd, terwijl dit feitelijk niet gebeurt en ook, vanwege ontbrekende middelen, niet kan gebeuren. Wat kan een politicus doen om in een dergelijke situatie het hoofd boven water te houden? Hij kan beleid suggereren dat er niet is of verwijzen naar allerlei vormen van pseudo-beleid (onderzoek dat verricht wordt, commissies die aan de slag zijn). Een strategie

[p. 139]

die zeker ook in aanmerking komt, vanuit een machiavelliaanse optiek, is de communicatieve ‘overkill’. In goed Nederlands: platpraten.

Een wethouder die aan een groep verontruste wijkbewoners moet uitleggen waarom de onveilige verkeerssituatie in de wijk blijft voortbestaan, kan zich uitputten in een reeks van technische of juridische details, waarna de aanwezigen door de bomen het bos niet meer zien en er het zwijgen toe doen. Onbegrijpelijk taalgebruik is een laatste machtsmiddel in handen van een deskundige om zich een roerige oppositie van het lijf te houden. Zelfs in de Tweede Kamer lukt het een goed voorbereide minister soms om zo de fractiedeskundigen de loef af te steken.

Wanneer een politicus of bestuurder erg onzeker is over de weerklank van een beleidsstandpunt, zal hij zijn kaarten niet open en bloot op tafel gooien, maar liever kiezen voor een versluierende presentatievorm. Wanneer tegenstanders dan luidkeels roepen dat ze zich door zo'n standpunt bijzonder onaangenaam verrast voelen, kan de zegspersoon zich achter een eigen rookgordijn verschuilen en uitleggen dat een en ander toch ietwat verkeerd is geïnterpreteerd. Intussen weet hij of zij wie wat voor commentaar heeft. Dit is interessante informatie voor de volgende zet op het politieke schaakbord.

De betrokkenen weten in een dergelijke situatie precies wat een politicus bedoelt, alleen hij zegt het niet met zoveel woorden. Een minister kan ‘overwegen om in het kader van het alcoholmatigingsbeleid, mede gelet op de verstrekking van alcoholhoudende dranken aan jongeren, enige maatregelen te treffen teneinde het vergunningenstelsel meer in overeenstemming te brengen met wat uit preventief oogpunt noodzakelijk moet worden geacht’. Sportverenigingen, met hun lucratieve kantines, zullen zich terecht aangesproken voelen en via hun bonden protesteren. Maar de minister heeft niet gezegd dat het uit moet zijn met de drankvoorziening in die situaties waar pupillen tegen dronken supporters kunnen botsen. ‘U heeft mij niet horen beweren dat ik dit van plan ben. Dit zijn uw maar niet mijn woorden.’ Het is vooralsnog ‘een zaak van studie en onderzoek’.

De kool en de geit sparen

Een politicus vertegenwoordigt vaak groeperingen met tegengestelde belangen. Dit geldt vooral voor de grote middenpartijen. Zo moet het CDA letten op de bestaanszekerheid van boeren, maar ook op dat deel van het electoraat dat het milieu graag gespaard wil zien, hetgeen zonder een flink aantal beperkende bepalingen voor boeren onmogelijk is. De PvdA kan evenmin om de milieukwestie heen, maar zal tegelijk goed letten op de materiële eisen van de vakbeweging.

In een verkiezingsstrijd moeten met pakkende betogen heel verschillende categorieën potentiële kiezers bediend worden. De een wil dit horen, de ander dat. Hoe moet een politicus aan deze uiteenlopende verwachtingen beantwoorden zonder dat de tegenstrijdigheden te zeer in het oog lopen? Dat kan alleen door op bepaalde punten mist op te werpen, te suggereren in plaats van uit te leggen dat er een formule bestaat om die tegengestelde belangen met elkaar in overeenstemming te brengen. Politieke tegenstanders zullen natuurlijk proberen de collega uit de tent te lokken om hem van een deel van zijn achterban te vervreemden. Met heldere woorden is zo'n aanval niet te pareren. Wel met retorisch doordachte vaagheden, die ondanks hun onduidelijkheid toch geloofwaardig moeten zijn. De stamppot van Kok kan wonderlijke ingrediënten combineren, het moet toch smaken. ‘Lubberiaans proza’ is intussen een met stip genoteerd neologisme. Ik denk dat het kenmerk hiervan ten dele is dat tegenstellingen verbaal overbrugd worden. Ieder vindt wat van zijn gading. Interne spanningen in het betoog worden effectief gemaskeerd.

Een politicus zal in zijn taalgebruik naar helderheid streven als dit mogelijk is. Dat wordt van hem ook verwacht. De burger moet hem kunnen verstaan. Maar er zijn situaties waarin onbegrijpelijkheid onvermijdelijk is, of die juist vragen om onbegrijpelijkheid. Ook dan moet een politicus uit de voeten kunnen. Een goed politicus is een meester in het hanteren van onduidelijke taal, zonder dat zijn geloofwaardigheid daar zwaar onder lijdt. Wat we er ook van mogen denken, hier wordt taal heel geraffineerd gebruikt. Wie zich ervoor interesseert, heeft in de verkiezingsperiode weer van fraaie hoogstandjes kunnen genieten.