Onze Taal. Jaargang 58

[p. 122]

Taalbeheersing in ontwikkeling
Een vakgebied in opmars
Nico Groen & Erik Viskil

In december 1987 werd aan de Universiteit van Amsterdam het vierde VIOT-congres gehouden. Een half jaar geleden verscheen een bundel met daarin de bewerkingen van de lezingen die tijdens het congres zijn gehouden. Hieronder volgt een bespreking van de bundel, die reeds in het aprilnummer van Onze Taal werd aangekondigd.

Taalbeheersing is een jong vak. Nog geen veertig jaar geleden werd de eerste leerstoel in de taalbeheersing ingesteld en precies twintig jaar geleden werd het vak een vast onderdeel van de kandidaatsopleiding Nederlandse taalen letterkunde. Sindsdien is het onderwijs en onderzoek op het gebied van taalbeheersing sterk toegenomen.

Er bestaat een vereniging die als doel heeft de universitaire taalbeheersers met elkaar in contact te brengen: de Vereniging Interuniversitair Overleg Taalbeheersing (VIOT). Op de driejaarlijkse VIOT-congressen kunnen Nederlandse en Belgische taalbeheersers hun bevindingen wereldkundig maken.

Taalbeheersing is duidelijk een vak in opmars. Dat zullen de samenstellers van de congresbundel van het eind 1987 in Amsterdam gehouden VIOT-congres ook gedacht hebben toen zij hun 431 pagina's tellende boekwerk de titel Taalbeheersing in Ontwikkeling meegaven. In deze bundel staan verslagen van taalbeheersingsonderzoek dat is verricht sinds het vorige VIOT-congres (waarvan de lezingen zijn gepubliceerd in Taalbeheersing in Theorie en Praktijk). De moeilijkheidsgraad van deze bundel is niet zo hoog dat de artikelen uitsluitend begrijpelijk zijn voor vakgenoten. De artikelen zijn kort, vaak eenvoudig van opzet en in de meeste gevallen helder geschreven.

Argumentatie

In Taalbeheersing in Ontwikkeling zijn 51 bewerkingen van lezingen opgenomen, onderverdeeld in vijf rubrieken, de vijf thema's van het congres. De eerste rubriek van de bundel, ‘Argumentatietheorie en Retorica’, bevat veertien artikelen over zeer uiteenlopende onderwerpen. In een groot aantal artikelen wordt verwezen naar gezaghebbende argumentatietheorieën, zoals die van de Nederlandse taalbeheersers Van Eemeren en Grootendorst en die van de Britse filosoof Toulmin. G. Verhoeven baseert zich in zijn artikel over argumentatie in de kunstkritiek op Toulmins theorie, en F.S. Jungslager geeft in haar bijdrage aan hoe zij de argumentatietheorie van Van Eemeren en Grootendorst heeft gebruikt voor onderzoek naar het leggen van argumentatieve verbanden. De retorica komt aan bod in een boeiend artikel waarin de classicus J. Wisse de behandeling door Aristoteles van ethos en pathos (respectievelijk het door een redenaar benadrukken van de eigen kwaliteiten en het inspelen op de emoties van zijn publiek) met die van Cicero vergelijkt.

Onderwijs en bedrijfsleven

In zijn inleiding op de tweede rubriek, getiteld ‘Taalvaardigheidsonderwijs’, stelt dr. A. Braet dat de belangstelling van taalbeheersers die onderzoek doen naar taalvaardigheden, wordt bepaald door de prioriteiten die in het onderwijs worden gesteld. Maar liefst acht van de twaalf verhandelingen in deze rubriek gaan dan ook over schrijfvaardigheid, de vorm van taalvaardigheid waarvoor in het onderwijs de meeste belangstelling bestaat.

Bedrijven en overheidsinstanties tonen steeds meer belangstelling voor de mogelijkheden die het vak taalbeheersing biedt voor de verbetering van in-en externe communicatie. Omgekeerd is er binnen taalbeheersing steeds meer aandacht voor zakelijke communicatie. Dit blijkt onder andere uit de groei van het aantal bijdragen aan het congresthema ‘Taalbeheersing in Organisaties’. De aan zakelijke communicatie gewijde rubriek bevat niet alleen artikelen waarin wordt ingegaan op onderwerpen als het beoordelen van beleidspresenterende teksten en de bruikbaarheid van tekstmodellen voor het opstellen van beleidsnota's, maar ook artikelen die de verbetering van werkinstructies of de bruikbaarheid van computerhandleidingen tot onderwerp hebben. De rubriek bevat ook een bijdrage waarin duidelijk wordt gemaakt dat taalbeheersers geen wonderdoeners zijn. Hierin stelt C.M.J. van Woerkum dat de begrijpelijkheid van overheidsvoorlichting sterk afhangt van de ‘contextuele factoren’, zoals de ambtelijke cultuur, en politieke en juridische complicaties.

Lezen en conversatie

In de rubriek ‘Empirisch Onderzoek naar Taalvaardigheid’ zijn acht bijdragen opgenomen. In elk daarvan staat een ander aspect van taalvaardigheid centraal. Er is een artikel over het niet opmerken van inconsistenties tijdens het lezen, en een over de invloed die het werken met een tekstverwerker heeft op het herschrijven van teksten. Een van de meest tot de verbeelding sprekende artikelen uit de rubriek gaat over de invloed die illustraties hebben op het bestuderen van teksten. De Utrechtse psychologen J. Peeck en H. Vlam gingen na in hoeverre de leesopdracht die bij het bestuderen van een tekst wordt verstrekt een rol speelt. Zij vonden dat de in een tekst gegeven informatie beter wordt onthouden als niet alleen wordt aangegeven dàt de illustraties in een tekst moeten worden bestudeerd, maar ook hòe ze moeten worden bestudeerd. De plaatjes èn de opdracht maken dat een lezer zich aandachtiger met een tekst bezighoudt en de informatie daardoor beter onthoudt.

In ‘Conversatieanalyse’, de vijfde en laatste rubriek van de bundel, zijn zes artikelen opgenomen waarin wordt getracht een bijdrage te leveren aan de theorievorming over het voeren van gesprekken. Conversatieanalytici trachten de regelmatigheden die aan het voeren van gesprekken ten grondslag liggen, op te sporen en in kaart te brengen. Sommige onderzoekers beperken zich daartoe tot bepaalde typen gesprekken. Zo behandelt C. Sauer in zijn bijdrage een gespreksanalytisch onderwerp dat met conversaties in strafrechtzaken te maken heeft, en bespreekt P. ten Have de ogenschijnlijk eigenaardige eigenschap van artsen om in gesprekken met patiënten soms langdurig te zwijgen. De medici doen dit om de patiënten te laten merken dat de informatie die zij over hun ziekte geven niet zo relevant is. Artsen lijken er de

[p. 123]

voorkeur aan te geven pas in een door hen daarvoor bestemde fase te reageren op door de patiënt verstrekte informatie. In een van de andere conversatieanalytische artikelen wordt dieper ingegaan op uitspraken die door gespreksdeelnemers als leugens worden opgevat. T. van Dijk probeert in dit artikel te definiëren wat een leugen precies is en tracht vast te stellen wanneer leugens ‘bestaan’. Dat hij daar niet helemaal in slaagt, geeft misschien aan dat leugens in sommige opzichten toch sneller zijn dan ‘de waarheid’.

Taalbeheersing in Ontwikkeling is een uitgave van Foris Publications en kost f 68,20 (exclusief BTW en porto). Eindredactie: prof. dr. F.H. van Eemeren en dr. R. Grootendorst. ISBN: 90 6765 4086.