Onze Taal. Jaargang 58

[p. 113]

[Nummer 7/8]

[p. 114]

De congruentie is niet meer wat het was
Overeenkomst bij verwijzingen
A. Maes - Letterenfaculteit K.U. Brabant/Hogeschool Gent

Een gezegde moet in getal overeenkomen met zijn onderwerp. Maar - zo lezen we in ‘Vraag en antwoord’ van Onze Taal april 1989 - er zijn omstandigheden waarin die overeenkomst of congruentie niet hoeft op te gaan. Dat zelfde geldt voor de overeenkomst tussen een voornaamwoord en zijn antecedent (dat is een element in de voorafgaande context): de regel zegt dat een voornaamwoord in getal en geslacht moet overeenkomen met zijn antecedent. Ook daar zijn echter uitzonderingen op.

Voornaamwoorden kunnen we in principe op twee manieren gebruiken. Ten eerste kunnen we ermee verwijzen naar dingen buiten de tekst. Dat gebeurt bijvoorbeeld in (1):

(1) Jij moet daar staan.

De verwijswoorden zijn in dit voorbeeld ‘deiktisch’ gebruikt: ze wijzen rechtstreeks naar objecten in de werkelijkheid. Ten tweede kunnen voornaamwoorden binnen de tekst verwijzen. Ze slaan dan terug op een ‘antecedent’. Dat gebruik zien we in (2) geïllustreerd:

(2) De man zei dat hij morgen zou terugkomen.

Het voornaamwoord hij is - tenminste in de meest voor de hand liggende interpretatie van deze zin - ‘anaforisch’ gebruikt: het verwijst naar een antecedent, de man, en krijgt op die manier zijn betekenis in deze context.

Een regel die taaladviseurs bij de beschrijving van de relatie tussen antecedent en voornaamwoord vaak hanteren, is de congruentieregel: een anaforisch voornaamwoord moet in getal en geslacht overeenkomen met zijn antecedent. Voor zin (2) betekent dat bijvoorbeeld dat het anaforisch voornaamwoord mannelijk enkelvoud moet zijn, omdat het antecedent ‘man’ mannelijk enkelvoud is.

De kracht van de regel

In de meeste gevallen gaat de congruentieregel op. Goedgeschreven teksten leveren daarvan het overtuigende bewijs. De kracht van de congruentieregel blijkt ook uit de volgende voorbeelden, waarin de relatie tussen antecedent en voornaamwoord helemaal niet zo vanzelfsprekend is:

(3) Versnipper het knoflookteentje en fruit het in een klein pannetje.
(4) Nadat Jan een seksoperatie had ondergaan, trad hij in een nonnenklooster binnen.
(5) Nadat het klontje boter is gesmolten, moet je het in een kommetje gieten.

In deze voorbeelden congrueert het voornaamwoord telkens met zijn antecedent, hoewel er een belangrijke reden is om dat niet te doen. Met de referent, dat is de zaak waarop het antecedent betrekking heeft, gebeurt in deze zinnen telkens iets: hij geraakt versnipperd, verandert van sekse of smelt. Daardoor verwijst het voornaamwoord in feite naar een andere referent (achtereenvolgens knoflooksnippers, Jeanne(?) en gesmolten boter). Het geslacht of het getal van die woorden komt niet overeen met dat van het oorspronkelijke antecedent. Toch zijn de voorbeelden formeel in orde, hoewel ik als adviseur maar zou aanraden om de voornaamwoorden te vervangen door naamwoorden.

De kracht van de congruentieregel blijkt zelfs bij deiktisch gebruikte voornaamwoorden, hoewel die niet echt een antecedent hebben om congruent mee te zijn. Deiktische voornaamwoorden komen namelijk in getal en geslacht overeen met het woord dat de desbetreffende zaak aanduidt. Neem de situatie waarin je met je man samen de tuin inkijkt. Op het tuinpad staat een tafel. Plots merk je dat het begint te regenen. Je zegt:

(6) Ze moet binnengehaald worden!

Dat is een heel normale zin - zeker als je nog een zuiver (zuidelijk) gevoel voor geslachten hebt. Met het vrouwelijke voornaamwoord verwijs je in dit voorbeeld naar het geslacht van het woord ‘tafel’, hoewel dat woord zelf niet in de context aanwezig is.

De congruentie verstoord

De voorbeelden bewijzen dat voornaamwoorden in veel gevallen proberen te congrueren met het getal en het geslacht van hun antecedent, ook al is er met dat antecedent wat aan de hand. Toch zijn er vaak andere krachten aan het werk, die de congruentieregel verstoren. Bekend zijn de voornaamwoorden die verwijzen naar een antecedent dat formeel enkelvoudig is maar in betekenis meervoudig. Een voorbeeld uit de krant:

(7) Het Palestijnse volk verweert zich met primitieve wapens tegen de Israëlische bezetter. Bij de ongeregeldheden gisteren waren ze alleen met stokken en stenen gewapend.

In de volgende voorbeelden congrueert het voornaamwoord niet met het geslacht van zijn antecedent, maar met het geslacht van de persoon waarop gedoeld wordt:

(8) De nieuwe president van Pakistan is zondag beëdigd. Ze staat voor de moeilijke opdracht om het land een democratischer karakter te geven.
(9) Ik heb het meisje naar huis gestuurd, en ze was daar niet blij mee.

Wat moeten we van dit soort voorbeelden nu vinden? Moeten we blindelings de congruentieregel toepassen en ze afkeuren? Moeten we ze goedkeuren en de congruentieregel naar de schroothoop verwijzen? Geen van de twee.

We moeten ons bij dit soort gevallen vooral realiseren dat de relatie tussen een voornaamwoord en zijn antecedent onderdeel is van een context. Ze is slechts één van de vele contextfactoren die ons in staat moeten stellen om een coherente interpretatie van een zin of tekst tot stand te brengen. Die context kan ons dwingen een voornaamwoord een andere interpretatie te geven dan zijn antecedent. Zo dwingt de context ons in de voorbeelden (3), (4) en (5) om de voornaamwoorden een andere interpretatie toe te kennen dan hun antecedent. Iets gelijkaardigs is ook in de volgende voorbeelden terug te vinden.

[p. 115]

(10) Gooi geen vuilnis door het raam. Dat wordt zwaar bestraft.
(11) Gooi geen vuilnis door het raam. Dat spaart de schoonheid van de natuur.
(12) Was er bij de ontvoering van Van den Boeynants opzet in het spel? Niemand beter dan hijzelf kan dat weten.
(13) De wereldeconomie is in de jaren tachtig elk jaar gestegen. Ook voor 1989 verwacht men dat.

In deze voorbeelden verwijst het voornaamwoord telkens naar de vorige zin. Toch is dat onnauwkeurig uitgedrukt: het voornaamwoord kunnen we namelijk niet simpelweg vervangen door de vorige zin, die antecedent is. Dat blijkt als we het pronomen expliciet proberen te maken:

(10a)... Vuilnis doorbet raam gooien wordt zwaar bestraft.
(11a)... Geen vuilnis door het raam gooien spaart de schoonheid van de natuur.
(12a)... Niemand beter dan hijzelf kan weten of er opzet in het spel was bij de ontvoering van VDB.
(13a)... Ook voor 1989 verwacht men dat de wereldeconomie zal stijgen.

Twee conclusies zijn uit deze voorbeelden te trekken: ten eerste is de interpretatie van het voornaamwoord afhankelijk van de context waarin het staat; ten tweede is het voornaamwoord in geen enkel geval zo maar letterlijk te vervangen door zijn antecedent, de vorige zin. Bij vervanging verdwijnt in (10) en (11) de bevelende vorm van het antecedent, in (10) bovendien de negatie. In (12) verdwijnt de vraagvorm van het antecedent. In (13) ten slotte slaat het voornaamwoord slechts op een deel van de vorige zin; bovendien verandert ook de tijdsvorm. Dit soort subtiele vervormingen staan we moeiteloos toe, niet alleen bij antecedenten in de vorm van een zin, maar ook bij antecedenten die de vorm hebben van een naamwoord of naamwoordgroep. Bekijk de volgende voorbeelden:

(14) Niemand mag de deur uit, tenzij hij belooft om voor middernacht thuis te zijn.
(15) De meeste mensen hebben geleerd om hun spaargeld bij de bank te deponeren. Toch hoor je nog elke dag dat er onvoorzichtigen zijn die het thuis verstoppen.

Als we in deze voorbeelden het voornaamwoord dezelfde interpretatie geven als het antecedent, dan komen we tot onzinnige of niet bedoelde interpretaties. In het eerste geval moeten we immers het voornaamwoord interpreteren als ‘iemand’, niet als ‘niemand’; in het tweede geval verwijst het voornaamwoord naar het geld van de onvoorzichtigen, niet naar dat van de mensen die hun geld keurig bij de bank deponeren.

Blijkbaar is het normaal dat er tussen antecedent en voornaamwoord subtiele vorm- en betekenisveranderingen optreden. Theoretisch kan dat als volgt worden voorgesteld: een anaforisch voornaamwoord verwijst niet rechtstreeks naar zijn antecedent, maar wel naar een mentale constructie die de lezer op grond van de context heeft opgebouwd. Het antecedent is wel een belangrijk onderdeel van de tekst, maar de voorbeelden maken duidelijk dat ook andere contextfactoren hun steentje bijdragen aan de interpretatie van het voornaamwoord. Daardoor kan het gebeuren dat de congruentieregel onder dwang van de context wordt overtreden.

Wat is te verantwoorden?

Dit theoretische inzicht mag echter geen vrijbrief zijn om alles ‘onder invloed van de context’ toe te staan. Een congruentiedoorbreking moet verantwoord zijn. Dat betekent ten eerste dat de interpretatie die het ‘afwijkende’ voornaamwoord in de tekst binnenbrengt voor de lezer voldoende duidelijk moet zijn. In (9) is dat zeker het geval. Het element ‘meisje’ (onzijdig) verwijst per definitie naar een vrouwelijk wezen. Kennis van de definitie van ‘meisje’ is voldoende om het afwijkende geslacht van het voornaamwoord te begrijpen. Ook in (8) is die afwijking duidelijk. De journalist gaat ervan uit dat het genoegzaam bekend is dat de nieuwe president van Pakistan een vrouw is. In (16) en (17) is minder duidelijk waarom een vrouwelijk voornaamwoord is gebruikt:

(16) Gisteren is het slachtoffer begraven van de gruwelijke moord in Beerse vorige week. Alleen haar familie mocht de begrafenis bijwonen.
(17) Gisteren is in de grote mist een personenauto frontaal op een vrachtwagen gebotst. De bestuurder van de vrachtwagen was op slag dood. Zij reed duidelijk te hard.

In een dergelijk geval doet de schrijver er goed aan om het geslacht van de referent expliciet duidelijk te maken, om de lezer niet voor verrassingen te plaatsen.

Duidelijkheid alleen is echter niet voldoende. Een tweede voorwaarde voor de afwijking van de congruentieregel is dat de interpretatie van het ‘afwijkende’ voornaamwoord relevant is in de context. Dat geldt bijvoorbeeld in (7): het meervoudige voornaamwoord ondersteunt daar de interpretatie ‘verzameling van individuen’, die in die context relevant is. Anders is dat in (18), waar een meervoudig voornaamwoord niet acceptabel is:

(18) Het Palestijnse volk heeft zich gekeerd tegen een vredesregeling voor het Midden-Oosten. Ze hebben bovendien een resolutie van de VN afgekeurd.

De relevantievoorwaarde blijkt ook uit de voorbeelden (19) en (20). In het eerste geval congrueert het voornaamwoord met het geslacht van zijn antecedent en verwijst het aldus naar de functie van president. In het tweede geval congrueert het niet met zijn antecedent en verwijst het aldus naar de ‘vrouw’ achter de president:

(19) De nieuwe president van Pakistan is zondag beëdigd. Hij wordt in Pakistan telkens voor vijf jaar verkozen.
(20) De nieuwe president van Pakistan is zondag beëdigd. Ze is de eerste vrouwelijke president in een islamitisch land.

Met deze twee voorwaarden kunnen vele congruentiedoorbrekingen tussen antecedent en voornaamwoord worden beoordeeld.

De congruentieregel tussen antecedent en voornaamwoord is dus wel een goede richtlijn, maar hij kan en mag onder een aantal condities - er zullen er ongetwijfeld meer zijn dan de twee die ik heb aangehaald - worden doorbroken onder dwang van de context.