Onze Taal. Jaargang 58

[p. 110]

Van woord tot woord
Toko
Marlies Philippa

Het is u misschien opgevallen dat ik de laatste tijd nogal vaak over Arabische woorden heb geschreven. Veel Nederlandse woorden uit mijn artikelen van de afgelopen maanden bleken terug te gaan op het Arabisch. Oranje en abrikoos onder andere. Ook heb ik in het februari/maartnummer uiteengezet dat in veel van onze woorden Arabische plaatsnamen verborgen zitten.

Deze plotselinge belangstelling voor het Arabisch is niet toevallig. Ik ben al enkele jaren bezig met een onderzoek naar de Arabische woorden in het Nederlands. Een verslag daarvan kunt u vinden in mijn boekje Koffie, kaffer en katoen, dat vorige maand verscheen.

Via Indonesië

De meeste van onze Arabische leenwoorden komen in veel andere Europese talen voor. Maar door ons koloniale verleden hebben we ook wat Arabische woorden die elders in Europa niet te vinden zijn. Eeuwenlang heeft Nederland geregeerd over Indonesië. Al toen de Nederlanders voor het eerst kennis maakten met de Indonesische archipel, troffen ze langs de hele handelsroute staten en staatjes aan waarvan de vorst en zijn onderdanen reeds tot de islam waren overgegaan of dat spoedig zouden doen. Dat gold van het door de Portugezen in 1511 veroverde Malakka tot de Molukse specerij-eilanden.

Via de islam zijn er verschrikkelijk veel Arabische woorden in het Maleis beland. Eeuwenlang heeft het Maleis invloed ondergaan van het Arabisch en het Perzisch. Van het Arabisch omdat dat de taal van de islam is, en van het Perzisch omdat dat een belangrijke positie had in India, een land dat de archipel altijd sterk beïnvloed heeft. Er is ook een groot aantal Arabische woorden die via het Perzisch in het Maleis zijn gekomen.

Het Nederlands heeft in de loop van de tijd heel wat ‘Indonesische’ woorden opgenomen. Veel daarvan zijn de laatste decennia weer in onbruik geraakt. Onder de opgenomen woorden bevinden zich er ook enige die van Arabische oorsprong zijn. Daarmee heeft het Nederlands zich een unieke positie verworven binnen de Europese talen. Geen enkele andere Europese taal bevat immers ‘Arabische’ woorden als piekeren en soebatten.

Met piekeren en soebatten heb ik meteen de belangrijkste Oostindische Arabische woorden te pakken. Soebatten doet nu al wat ouderwets aan, dus het zal misschien verdwijnen, maar piekeren is een bijzonder levend woord in de Nederlandse taal. Het komt van het Maleise pikir. In het Maleis bestaat de f niet; van de f in leenwoorden werd een p gemaakt. Pikir is ontleend aan het Arabische fikr ‘het denken’. Het werkwoord fakkara betekent ‘denken’. Soebatten is een werkwoord dat gemaakt is van Indonesisch sobat, een vereenvoudigde vorm van het Arabische soehba(t), een meervoudsvorm van sahib ‘vriend’ (of een afgeleide vorm die vriendschap betekent). Sahib is een woord dat ook ‘heer’ betekende en waarmee de kolonisten vaak werden aangesproken.

De Arabische toko

Zo ouderwets als soebatten in het huidige Nederlands is, zo gewoon is de toko tegenwoordig: een winkel waar je allemaal lekkere exotische kruiden en ingrediënten kunt kopen. In de grote steden vind je er wel een op iedere straathoek. Wij kennen de toko uit Indonesië. Een toko is daar een Chinese winkel. Toko is een Chinees woord in de Indonesische taal.

Een Maleis woord voor winkel is dukan. Dukan is ontleend aan het Arabische doekkaan. Dit heeft me aan het denken gezet. Toko lijkt verdacht veel op dukan en het zou me niets verbazen als dukan op zijn Chinees uitgesproken ongeveer als toko zou klinken. Tussen de t en de d zit in het Chinees niet hetzelfde verschil als in het Nederlands. Denk maar aan Mao Tse Toeng, waarbij Toeng ineens als D(h)ong gespeld moest worden; of aan Deng, die vroeger Teng was.

Ik ben er niet uit. Er moeten nog ‘Austronesiërs’ en sinologen geraadpleegd worden, maar de hypothese lijkt mij zeer aantrekkelijk. Ik denk dus dat toko in het Indonesische Chinees een leenwoord is uit het Arabisch. Het is geen standaard-Chinees. Het standaard-Chinees, het Mandarijn, is gebaseerd op de noordelijke dialecten, die erg op het binnenland, heel intern-Chinees gericht waren. Veel Chinese woorden in het Indonesisch stammen uit de zuidelijke dialecten. De sprekers daarvan dreven meer handel en hadden daardoor meer internationale contacten. In deze dialecten zijn veel Perzische en Arabische woorden opgenomen.

Als het Indonesisch-Chinese toko een Arabisch leenwoord is, zijn er twee mogelijkheden: de Chinezen kunnen het rechtstreeks of via een andere taal uit het Arabisch hebben. Die andere taal zou het Maleis kunnen zijn.