Klemtoon en spelling
W. Sterenborg - Tilburg
In jaargang 1978 heb ik op bladzijde 38 de aandacht gevestigd op het verschijnsel dat de spelling onder invloed kan staan van klemtoon. Als voorbeeld gold toen de merkwaardigheid dat een beklemtoonde ie in leenwoorden de e verliest zodra die klemtoon van lettergreep wisselt, veelal bij verlenging van het desbetreffende woord. Woorden als elastiek, legitiem, harmonie, mobiel, kopie, paniek en creatief verschijnen zonder de bewuste e in elasticiteit, legitimatie, harmonieus, mobiliseren, kopiëren, panisch en creativiteit.
Deze ‘regel’ biedt houvast bij het schrijven van lange vreemde woorden waarvan men het hoofdbestanddeel met ie herkent. Het zou geen regel zijn als er geen uitzonderingen bestonden. Het Groene Boekje vermeldt bijvoorbeeld markiezin (naast markizaat) en karmelietes; in Van Dale komt ook nog commiezerij voor. Het door de heer Riem Vis op bladzijde 10 van jaargang 1981 gesignaleerde asieleren blijkt volgens Van Dale een e te veel te hebben.
Omdat we hier te doen hebben met een spellingregel, althans regelmaat, die gebaseerd is op de uitspraak, moeten we er rekening mee houden dat de spelling in het geding kan komen als er - om welke reden ook - verandering in de uitspraak optreedt.
Naast calorie spellen we - regelmatig - calorimeter, met de klemtoon op -me-. Hoe plaatsvast dat accent is, mag blijken uit het volgende overzicht, gebaseerd op het woordenboek van Koenen.
Barometer kreeg in 1903 het accent op -me-; in 1949 verschoof het naar ba-, maar sinds 1974 mag men kiezen tussen ba- en -me-;
hygrometer wordt sinds 1903 geaccentueerd op -me-, met dien verstande dat de lettergreep hy- sinds 1987 een alternatief vormt;
manometer werd vanaf 1903 beklemtoond op ma-; in 1909 verschoof het accent naar -me-, om in 1949 voorgoed naar ma- terug te keren;
thermometer liet zich sinds 1903 uitspreken met een beklemtoond -me-; in 1949 vestigde het accent zich op ther-, waar het nog ligt, zij het dat het sinds 1974 dat voorrecht deelt met -me-.
Van Dale is pas in 1961 begonnen met het aangeven van klemtonen; toen vielen ze zowel bij barometer als bij manometer en thermometer op de eerste lettergreep, terwijl zo'n aanduiding bij hygrometer ontbrak. Tot in de druk van 1984 is de toestand gelijk gebleven. Wat nu in het oog springt, is de stabiliteit van het accent in calorimeter, namelijk (volgens Koenen) sinds 1909 op -me-, nadat het tevoren op -lo- lag.
Van Dale localiseert het sinds 1961 eveneens op -me-, en hanteert al sinds 1884 de spelling met i.
Calorimeter valt dus op, gezien de duidelijke verschuiving naar voren van het accent in andere samenstellingen met -meter. Behalve het hierboven behandelde viertal zijn er volop andere voorbeelden te vinden die het accent van -me- zagen verdwijnen, zoals gravimeter, taximeter, hectometer, kilometer, piëzometer en hydrometer.
De vraag is nu of de uitspraak van calorimeter zich bij de soortgenoten aansluit. Gebeurt dat, dan kan het accent terechtkomen op -lo-, waar het oorspronkelijk lag, maar eveneens op -ri-, naar het model van harmonie/harmonieleer, poëzie/poëziealbum, genie/geniesoldaat, fantasie/fantasieletter. Zou dit laatste het geval zijn, dan vervalt het argument om de -e van calorie te liquideren, wat de spelling caloriemeter als resultaat heeft.
Auteursrechtelijk beschermd