Onze Taal. Jaargang 58

[p. 104]

Onoplosbare tussenklankproblemen
Prof. dr. W.H.M. Mattens - hoogleraar Nederlandse taalkunde, Universiteit Brussel

In het januari-nummer van Onze Taal 1989, blz. 5-6, tracht de redactie een antwoord te geven op de vraag: in welke gevallen krijgen samenstellingen een tussen-s tussen de samenstellende delen? Beheersovereenkomst of beheerovereenkomst, belastingsplichtige of belastingplichtige, kortingskaart of kortingkaart? In zijn taalrubriek in het Vlaamse dagblad De Standaard van 23 maart 1982 behandelt Baeyens precies hetzelfde probleem; hij constateert dat er een grote vrijheid bestaat in het gebruik van de s. Vormen met en zonder s verschillen volgens hem niet in betekenis. De redactie van Onze Taal is het daar blijkbaar niet mee eens en tracht, zich baserend op enkele studies van Van den Toorn, een gefundeerde voorkeur voor een van beide vormen uit te spreken. Zo prefereert zij op grond van de aanwezigheid van het aspect ‘telbaar’ de vormen belastingplichtige en kortingkaart.

In mijn artikel Voorspelbaarheid heb ik helaas moeten constateren dat Van den Toorn met de door hem geformuleerde regels op een verkeerd spoor zit. Hij heeft op basis van al te schaarse gegevens onverantwoord verstrekkende conclusies getrokken. Bij woorden op -ing bijvoorbeeld ontbreken in zijn onderzoek juist die vormen die naar mijn mening als enige met recht aanspraak kunnen maken op het aspect ‘telbaar’, in casu ‘meervoud’: inlichtingendienst, handtekeningenactie, opleidingengids, voorzieningenpakket, enz. Terwijl er volgens Baeyens tussen spelling(drama) en spellings(drama) geen verschil in betekenis bestaat, onderkent Van den Toorn tussen beide een tegenstelling ‘concreet + telbaar’ tegenover ‘abstract + niet-telbaar’. Waarschijnlijk ontbreekt het mij aan voldoende verbeeldingskracht, maar ik kan collega Van den Toorn in die waarneming onmogelijk volgen.

De door hem geformuleerde regels zijn symptomen van een in bepaalde taalkringen helaas nog steeds heersende obsessie: regels en niets dan regels, een obsessie die sommigen zo schijnt te verblinden dat objectieve waarneming van de taalfeiten niet meer mogelijk is. Het is overigens zeker niet de bedoeling van Van den Toorn geweest regels op te stellen op grond waarvan men de juistheid van een bepaalde vorm zou kunnen vaststellen. Ook al zou zijn regel aan kortingkaart de voorkeur geven boven kortingskaart, het vrij algemeen voorkomen van kortingskaart (vgl. Van Dale) zal ook door hem als een taalrealiteit erkend worden.

Tussenklank en meervoud

Een nauwkeurige observatie van de taalfeiten leert ons dat er een duidelijke relatie bestaat tussen het (kunnen) optreden van de tussenklanken en de meervoudsvorming van een substantief. Deze relatie kan in de volgende regels worden uitgedrukt (uitzonderingen laat ik hier noodgedwongen onbesproken):

1. Er kan een tussenklank e(n) optreden wanneer het eerste lid een meervoud heeft op -en: boekenkast, niet *jongene(n)broek of *melke(n)fabriek.

2. Er moet een tussenklank s optreden wanneer het eerste lid een verkleinwoord is: streepjescode.

3. Er kan een tussenklank s optreden wanneer het eerste lid een meervoud heeft op -en (dorpskerk), wanneer het eerste lid normaliter geen meervoud heeft (hongersnood) en wanneer het eerste lid een meervoud kan hebben op -s, op voorwaarde dat het substantief het aspect ‘levend’ heeft: varkenshok, niet *aardappelshok.

4. Er kan geen tussenklank optreden wanneer het eerste lid uitsluitend een meervoud heeft op -s en niet het aspect ‘levend’ heeft: sleutelbos.

Spelling van de tussenklank

De relatie die blijkt te bestaan tussen de meervoudsvorming van het substantief en het kunnen optreden van een tussenklank moet mijns inziens ook consequenties hebben voor de spelling van de tussenklanken. Vanuit dit principe heb ik regels voor de schrijfwijze van de tussenklanken geformuleerd in een notitie voor de Werkgroep ad hoc Spelling van de Nederlandse Taalunie. Daarin heb ik onder andere gepleit voor het herstellen van de eenheid in spelling tussen een pluralis (meervoudsvorm) als eerste lid van een samenstelling en als zelfstandig woord. Ter wille van die eenheid heb ik de regel voorgesteld om en te schrijven als het eerste lid een meervoud heeft op -en, dus bessensap, bessenjam, kippenei, kippenhok. Een voorstel dat - zo is mij uit het Rapport gebleken - door de Werkgroep is overgenomen en blijkens het tv-journaal van 28 februari jl. ook de goedkeuring van een schrijver als Harry Mulisch kan wegdragen. In bovengenoemde notitie heb ik ook voorstellen geformuleerd voor de schrijfwijze van de tussenklanken bij woorden die een meervoud hebben op -n en -s. Aan deze voorstellen heeft de Werkgroep echter laten ‘sleutelen’ door een niettaalkundige of door een taalkundige die blijkbaar niet voldoende deskundigheid op het gebied van de morfologie bezit. Door de aangebrachte wijzigingen moet een zin als De gemeentesecretaris zit op een bureaustoel (of burostoel) achter een computerscherm, een zin die volgens mijn voorstellen ongewijzigd blijft, er in de toekomst aldus uitzien: De gemeentensecretaris (met ns) of gemeentessecretaris (met ss) zit op een bureausstoel (met ss) (of burostoel, met s) achter een computersscherm (met ss). De nog in te stellen ‘echte’ spellingcommissie zal deze en andere ‘absurditeiten’ (waarop ik hier niet verder kan ingaan) ongetwijfeld corrigeren.

Gebruik van de tussenklank

Over de schrijfwijze van de tussenklanken kunnen we als taalgemeenschap afspraken maken en deze in regels vastleggen. Blijkbaar zijn er taalgebruikers die denken dat men ook over het gebruik van de tussenklanken afspraken zou kunnen maken. Die indruk krijgt men althans uit het rapport over het gebruikersonderzoek dat in opdracht van de Taalunie werd gemaakt, Speling in de spelling, waarin de wens uitgesproken wordt: ‘steeds een verbindings-s of geen verbindings-s’

[p. 105]

(blz. 95). Zelfs een taalkundige als Berode is van mening dat de spellinghervormers iets zouden moeten doen aan verschillen in gebruik van de s zoals in schaapherder naast schaapskooi (De Standaard, 27 december 1988). Tegen dergelijke pogingen wens ik me op de meest fervente manier te verzetten. Uit de hierboven gegeven beschrijving blijkt dat bij sommige woorden nooit tussenklankproblemen optreden.

Er zijn echter ook woorden die twee of meer potentiële verschijningsvormen hebben. Welke keuze(n) de taalgemeenschap uit deze in de taal gegeven mogelijkheden maakt en zal maken, kan van vele verschillende, taalkundige en niet-taalkundige factoren afhankelijk zijn. De keuze kan ook volledig ongemotiveerd zijn of lijken, omdat de factor(en) op grond waarvan voor een bepaalde vorm gekozen is, niet meer achterhaalbaar is (zijn). Bestaande vormen fungeren vaak als voorbeeld, waarbij overigens ‘concurrentie’ tussen verschillende reeds bestaande vormen kan optreden, zoals bijvoorbeeld bij landnummer, landstaal, landenlijst. De Lijst van landennamen heeft een discussie doen ontstaan over de vraag of landennaam wel de meest voor de hand liggende vorm was.

Damsteegt was bij de geboorte van deze samenstelling aanwezig: men sprak in de commissie steeds van ‘de namen van landen’ en daardoor kreeg landennaam de status van samenstelling. Bij ‘nader inzien’ wil hij landennaam vervangen door landenaam of landsnaam. Baeyens, die deze bijzonderheden vermeldt in De Standaard van 13 oktober 1981, prefereert zelf landnaam, ofschoon landenaam en landsnaam hem ook mogelijk lijken. Landennaam zal volgens hem geschrapt moeten worden. Ik kan hier slechts herhalen wat ik in mijn notitie Voorspelbaarheid gesteld heb: ‘Volgens de door mij geformuleerde regels kunnen landnaam, landsnaam en lande(n)naam voorkomen. De taalgemeenschap zal uiteindelijk beslissen welke vorm(en) de voorkeur krijgt (krijgen). Door de toepassing van de door mij voorgestelde spellingregel zal de discussie over de schrijfwijze landenaam of landennaam definitief tot het verleden behoren.’ (noot 15, blz. 342)

Wat moet de taaladviseur?

De taaladviseur die geconfronteerd wordt met een vraag over het gebruik van de tussenklanken, staat vaak voor een bijna onmogelijke taak. Hij kan slechts wijzen op de in de taal aanwezige mogelijkheden, op het gebruik dat in een concreet geval (door de meerderheid) van die mogelijkheden gemaakt wordt, en eventueel op grond van zijn eigen taalgevoel een bepaalde voorkeur uitspreken. Wat hij in elk geval niet mag doen, is - in geval van verschillende vormen - één vorm dwingend voorschrijven. Dat kan immers leiden tot heel merkwaardige situaties, zoals bij samenstellingen met spelling(s)-.

Enige tijd geleden vroeg ik aan de heer De Rooij, eindredacteur van het Rapport, waarom hij in de publikaties van de Taalunie steeds de vormen zonder s verkiest, spellingprobleem, spellingoorlog, terwijl volgens Van Dale de vormen met s toch het meest gangbaar zijn. Zijn reactie luidde: in de Woordenlijst staan alleen vormen zonder s. Een argumentatie die ik niet kan bijtreden, omdat de Woordenlijst alleen uitspraken kan doen over de vraag hoe tussenklanken gespeld moeten worden en niet over de vraag wanneer er wel of niet een tussenklank gebruikt moet worden. Dat recht behoort toe aan de taalgemeenschap en niet aan een woordenlijst of een woordenboek. Zo gaat Van Dale zijn ‘boekje’ te buiten door bij dierenaam op te merken ‘beter dan diernaam’. Een terechte opmerking zou hier kunnen zijn ‘vaker voorkomend dan diernaam’.

Vanuit het oogpunt van taalverzorging moet men wel vermijden om van een en hetzelfde woord in een en dezelfde situatie meerdere vormen naast elkaar te gebruiken. Dat maakt een bijzonder onverzorgde indruk. Zie bijvoorbeeld Speling in de spelling, blz. 99: spellingswijziging naast spellingwijziging en het naar aanleiding van deze studie op bovengenoemde persconferentie verspreide persbericht: spellingsvoorkeuren naast spellingvoorkeuren, voorkeursspelling naast voorkeurspelling.

Literatuur

W.H.M. Mattens, ‘De voorspelbaarheid van tussenklanken in nominale samenstellingen’. De nieuwe taalgids 77, 1984, 333-343.

W.H.M. Mattens, De problematiek van de tussenklank. Notitie geschreven op verzoek van de Werkgroep ad hoe Spelling van de Nederlandse Taalunie. (Verschijnt in een van de volgende afleveringen van De nieuwe taalgids.)

Rapport van de Werkgroep ad hoc Spelling. Nederlandse Taalunie, Voorzetten 20. 's-Gravenhage 1988.

G. Heyne/M. Hofmans, Speling in de spelling. Tilburg/Brussel 1988.