Onze Taal. Jaargang 58

Communicatie
Martin de Koning - docent taalbeheersing, Amstelveen

Rond de eeuwwisseling gingen alleen dubbele achternamen een uurtje uitwaaien in de duinen, nu ligt heel Zandvoort vol met steekproefnederlanders. Vroeger heetten gewone opa's en oma's Dirk en Annie en de betere standen Gilbert en Esmée. Nu heten alle kleinkinderen Patrick en Chantal, dus heten ze aan de goudkust weer Bart en Greetje. Want zodra Van Gogh de koektrommel heeft bereikt, is hij voor de elite passé.

Voor wie een beetje sociologisch kan kijken, is dit verschijnsel een bron van vermaak. Zo wacht ik met spanning op de eerste markies de Cantecleer die roept dat opera ‘echt niet meer kan!’, omdat het hele Muziektheater vol zit ‘met platte Bommel-types’. Sociologen hebben voor deze distinctiedrift een aardige naam bedacht: de wet van het gezonken cultuurgoed. Naamgeving en vrijetijdsbesteding zijn bekende voorbeelden, maar de wet kan net zo goed gedemonstreerd worden aan meubelkeuze, leesvoorkeuren of muzikale smaak. En als ik het goed zie, zelfs aan losse woorden. Aan een woord als communicatie bijvoorbeeld. Dat heeft ook een opvallende sociologische wandeling achter de rug.

Begonnen als vrij nauwkeurig omschreven wetenschappelijke term kwam het via jeugdpredikanten en oecumenische nieuwlichters bij wereldverbeterende psychologen en sociologen terecht, reisde vervolgens door naar onderwijsvernieuwers (‘kommunikaasie!’) en was inmiddels zo losgezongen van elke redelijke betekenis dat het een dankbaar trefwoord

[p. 99]

werd voor columnisten en cabaretiers (‘een stuk wederzijdse kommunikaasie naar elkaar toe’).

En op dat onverwachte moment - juist toen het woord volstrekt ‘besmet’ was - werd het een zeer populair slagwoord bij het bedrijfsleven. De firma Alcatel roept mij bijvoorbeeld paginagroot toe, dat ze al mijn communicatiebehoeften aan kan en dat ze mijn beste partner is ‘om mee te communiceren’. Een partner om mee te communiceren... Hoe soft. Wat heeft de no-nonsense-sector ertoe bewogen dit boterzachte jargon te lenen? Is het bedrijfsleven zo weinig taalgevoelig, dat het het koektrommeltje van de ‘communicatie’ is geworden? Die conclusie zou morrende psychologen, sociologen, filosofen of linguïsten, klagend over de platte tijdgeest, natuurlijk zeer welgevallig zijn. Zij zullen het woord communicatie gretig onderbrengen in het rijtje kastelein, list en hoogdravend: alle drie ‘gevallen’ woorden die vroeger iets veel sjiekers betekenden, namelijk ‘slotvoogd’, ‘wijsheid’ en ‘verheven’. Betekenisisolering noemen taalkundigen dat; zo'n isolering gaat inderdaad vaak samen met een sociale val. Maar ook het omgekeerde komt voor. Slank betekende vroeger ‘mager’, ‘ingevallen’; dat woord heeft dus een fraaie carrière gemaakt. En ook grijsaard hoort bij de ‘social climbers’: vroeger betekende dat zoiets als ons ‘ouwe zak’...

En nu dan communicatie: een fraai, eigentijds voorbeeld van betekenisisolering. Naar boven of naar beneden? Ach, dat hangt ervan af hoe je aankijkt tegen automatisering, ‘Kies exact’ en whizzkids. Laten we dat oordeel maar aan de sociologen overlaten, die hebben ervoor doorgeleerd.