Onze Taal. Jaargang 58

[p. 97]

Reacties

Troost voor umlautdragers
H.Chr. Albertz (litt. drs.) - Den Haag

In De Telegraaf van 17 december 1988, geciteerd in Onze Taal 2/3 1989 op blz. 43, lezen wij de volgende strijdkreet van Wilma Nanninga: ‘Umlautdragers staan op hun puntjes’. In het vervolg van dat artikel worden wij deelgenoot gemaakt van de ontstemming van de heer Gütlich (hij is niet ingenomen met de computerweergave Guetlich). Van de Vereniging van Leestekendragers kan men misschien moeilijk anders verwachten.

Zoals bekend is, is de umlaut niets anders dan de weergave in het schrift van een e-kleuring van de (umlautdragende) klinker. Deze e-kleuring wordt veroorzaakt door de e in de volgende lettergreep (een in de Westeuropese talen verder weinig voorkomend geval van ‘vocaalharmonisatie’, onder meer bekend in de Finse taal). De umlaut behoort dan ook niet met twee puntjes te worden geschreven, maar met twee verticale streepjes, de oudere Duitse weergave van een kleine letter e in lopend schrift. In oudere Duitse boeken (18e en begin 19e eeuw) komt men dan ook nog veelvuldig de weergave van de umlaut tegen in de vorm van een boven de klinker klein gedrukte e. Bij spelling in hoofdletters zou men de weergave met E in plaats van met streepjes zelfs bijzonder correct mogen noemen: volgens strenge maatstaven van orthografische esthetica behoren immers op hoofdletters geen accenten te worden geschreven: OTTO MUELLER = Otto Müller (al ligt dit voor de persoonlijke dragers van zulke namen vermoedelijk toch wat gevoeliger.)

In overeenstemming met de opvatting ‘umlaut = e’ staan in de catalogi van de grotere bibliotheken hier te lande (Koninklijke Bibliotheek, Universiteitsbibliotheken e.d.) namen met umlaut inderdaad geregistreerd met weergave van de umlaut als E, en zo moet men ze ook intypen op het beeldscherm: volkomen correct! Hierbij dient echter wel aangetekend te worden dat uit de thans gebruikelijke alfabetiseringsgewoonten in lexica en andere naslagwerken de umlaut daar wel degelijk tot ‘leesteken’ gereduceerd blijkt te zijn (met andere woorden: niet meer als e gerubriceerd wordt). Dat de computer echter accenten als de aigu, etc. volkomen negeert, is stellig een reden tot veel grotere ergernis dan de schrijfwijze van umlaut als e; deze ergernis treft natuurlijk niet de computer zelf, maar wel de taalongevoelige software-ontwerpers: niemand maakt mij wijs dat voor een computer een letter met accent of cedille een onoverkomelijke moeilijkheid zou opleveren.

Daarom toch maar: ‘umlautdragers, sta op uw strepen!’

Op de Nieuwe Rijn
Mevr. drs. L. de Graaf - oud-medewerkster WNT, Oegstgeest

De heer Heestermans constateert in De toren van Babel (Onze Taal april 1989, blz. 55) dat men in Den Haag op Scheveningen zegt en in Leiden op Katwijk. Dat hebben de Hagenaars dan van de Scheveningers en de Leidenaars van de Katwijkers overgenomen; en het klopt met wat J. Molemans, door Heestermans geciteerd, schrijft, namelijk dat hoger gelegen plaatsen op krijgen. Immers, voor een visser op zee ligt zijn dorp hoger dan het wateroppervlak. In het Katwijks zegt men: de schuit voer opperdan, dat is naar de kust. Opperdan = opwaart-aan.

De heer Heestermans heeft bij zijn komst naar Leiden ook kunnen leren dat men daar zegt: op de X-straat en in de Y-straat. Ook daarop is de theorie van Molemans van toepassing: de op-straten zijn oude dijken, overkluisde of gedempte grachten. Ook zijn die straten die genoemd zijn naar het water waarlangs ze lopen, op-straten. Als een Leidenaar dus zegt: ‘Mijn broer liep op het Galgewater’ of ‘Mijn zuster wandelde op de Nieuwe Rijn’ dan moet men vooral geen nieuw-testamentische associaties krijgen. De verschillen tussen in- en op-straten zijn niet van taalkundig levensbelang, maar aardige relicten van de geschiedenis.

Het bekken van Verwey
Prof. dr. C.A. Zaalberg - Leiden

Op bladzijde 33 en 34 van deze jaargang brengt Jaap Bakker de voorkeur ter sprake die zangers hebben voor een liedtekst zonder medeklinkergroepen, waardoor hij slecht ‘bekt’. Zijn bijdrage blijkt al gauw niet over zingen te gaan maar over gedichten voordragen. Uit een jeugdgedicht van Albert Verwey, een sonnet dat niets met een lied te maken heeft, concludeert de heer Bakker dat de auteur het als liedjesschrijver niet ver zou schoppen. Ik laat nu daar dat er wel degelijk gedichten van Verwey op muziek gezet zijn; bij het geciteerde fragment gaat het erom of zijn gedichten zich lenen voor voordracht.

Wel, als er een onderwijsstatisticus was geweest die zeg tussen 1900 en 1930 geteld had hoe vaak bepaalde gedichten in de klas voorgedragen werden, dan zouden ‘De grote hond en de kleine kat’ en de andere kinderversjes van Verwey even goed uit de bus zijn gekomen als in later tijd ‘De spin Sebastiaan’ en ‘De kippetjes van de koning’. Wat helaas wel nooit voorgedragen zal zijn, aangezien het verborgen zat in een biologentijdschrift, is de ode aan een vogelkenner, nu te vinden in Dichtspel van Albert Verwey (Arbeiderspers 1983), waaruit ik een opsomming van vogelnamen aanhaal:

[p. 98]

 

Ik zag daar niet enkel de leeuwerik,

 

Maar de heimourik en de doverik,

 

En de gril en de grit en de kwid en de krik

 

En de tuut en de fuut en de tureluur

 

En de duut en het vogeltje schiet-in-het-vuur,

 

En de tjuut en de schrieverik.

 

En één vogel heette de kiekendief,

 

En een andere noemde zich zoetelief,

 

En een kliet en een knot en een ak en een gust

 

En een alk en een erk en een krak en een krust

 

Gezelsten verheugd met een kokelevi,

 

Een dominee, een deen en een krie!

 

En dat vriendelijke vogeltje Levendigheid

 

Dat vrijde zowaar met Lijzetijd,

 

En het zag om een hoekje een kale kadotter

 

Met zijn vrienden, de sprotter en de protter.

Wel een tekst die de voordrager eisen stelt, maar dat zit hem niet in de consonsantclusters.

Terecht betoogt Jaap Bakker, met een duidelijk voorbeeld ontleend aan Ivo de Wijs, dat ‘tongbrekers’ kracht aan een tekst kunnen geven. Met dezelfde s'en en t's bereikt Verwey iets soortgelijks in een ouderdomsgedicht:

Dat schoonst en vrijst zijn wie het vastst gebonden

De wereldwindingen ten einde gaan.

Over expressief-kakofonische verzen is iets gezegd in het Verwey-nummer van De nieuwe taalgids (1935, blz. 218).

Spaanse dieren
F. Oudejans - Breda

Mijn bijdrage over spreekwoorden in vier Europese talen (nr. 2/3, blz. 41) riep enkele reacties op. Het artikel ging over de toepassing van dieren in spreekwoorden, die vaak per land en taal uiteenloopt. Mevrouw Anne van Adrichem-van den Berg uit Enschede trekt het zich aan dat Van Dale's Spreekwoordenboek wel Frans, Duits en Engels vergelijkt met ons spraakgebruik, maar niet het Spaans. Zij noteert al jaren alle uitdrukkingen met dieren die zij in de Spaanse en Latijnsamerikaanse literatuur tegenkomt en is blij als lezers van Onze Taal daarvan even meegenieten.

Van Dale werkt overigens aan een woordenboek Nederlands-Spaans vice versa. De twee delen zullen aansluiten bij de serie anderstalige woordenboeken van Van Dale. Speciaal voor de 300.000 Nederlanders met een (tweede) huis in Spanje is veel juridisch en notarieel jargon opgenomen.

Een aantal spreekwoorden blijkt zowel in het Nederlands als in het Spaans om hetzelfde dier te gaan: het gegeven paard niet in de bek kijken; leven als kat en hond; huilen met de wolven in het bos. De vos die wel zijn haren verliest maar niet zijn streken, is er in het Spaans een die wel zijn tanden verliest maar niet zijn smoesjes. De kat die wij in de zak kopen, is ‘een kat voor een haas kopen’, minstens zo duidelijk. ‘Beter een vogel in de hand dan tien in de lucht’ wordt: beter een vogel in de hand dan een vliegende roofvogel.

Er zijn ook allerlei uitdrukkingen waarin Spanjaarden wel en wij geen dier gebruiken. Stank voor dank: voedt raven op en ze pikken je ogen uit. De appel valt niet ver van de boom: het kind van de kat doodt muizen. Zuinigheid met vlijt...: korrel voor korrel zwelt de krop van de kip. Lood om oud ijzer: krab en kreeft lopen net zo gek. Zoals de wind waait, waait haar rokje: als een kameleon van kleur veranderen. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan: de geit wil altijd naar de berg.

Een derde lijstje betreft spreekwoorden en gezegden waarin Nederlands en Spaans verschillende dieren aanhalen. Zoals: als het kalf verdronken is, dempt men de put: als het konijn weg is, komt goede raad. Van een mug een olifant maken: van een vlo een kameel maken. Als haringen in een ton: als sardines in een korf. Bekend als de bonte hond: bekend als een mus. Ik schrijf met hanepoten (patas de mosca, vliegpoten), want 't is geen kattepis (moco de pavo, pauwesnot), zelfs al gaat het in een slakkegang (paso de buey, stieretempo).