Onze Taal. Jaargang 58

[p. 58]

Van oude mensen en hun benamingen
E.J. van der Spek

Amerikanen noemen een drankzuchtige oude man een bottle-nose; een bejaardentehuis heet daar geriatric ghetto. Dit zijn twee lemmata uit het ‘Ageist Lexicon’, dat is samengesteld door Frank Nuessel en te vinden is in Maledicta (1984-1985, blz. 17-28; zie ook Onze Taal van april 1988). ‘Ageism’, een neologisme dat inmiddels het American Heritage Lexicon of the English Language heeft gehaald, betekent: discriminatie op grond van leeftijd. Een dergelijke vorm van discriminatie laat zijn sporen in taal na, en in Maledicta wordt een eerste poging tot een inventarisatie gedaan.

Nuessel stelt vast dat het onwenselijk en onplezierig wordt gevonden om tot ‘de ouderen’ te behoren, zeker in een cultuur waarin jeugd, fitness en gezondheid onomstreden idealen lijken te zijn. Mensen verbergen hun leeftijdskenmerken en proberen zich vaak jonger voor te doen dan ze zijn. Hoewel ‘oud’ een gunstige klank kan hebben als het gaat om kaas, wijn of cognac, roept de toepassing ervan op personen bijna uitsluitend ongunstige associaties op. Dit uit zich in een grote hoeveelheid scheldwoorden en negatieve kwalificaties aan het adres van ouderen.

Ouwe tangen en bokken

Hoe zit dat in Nederland? Is onze houding tegenover ouderen anders dan de Amerikaanse, en wat is ervan in de taal terug te vinden? In tegenstelling tot de Amerikanen lijken wij niet veel scheldwoorden te hebben die uitsluitend op oude mensen van toepassing zijn. Er zijn er wel een paar, zoals fossiel of mummie; meubelstuk wordt ook voor oude mensen gebruikt, maar heeft in eerste instantie betrekking op iemand die al lang een bepaalde positie inneemt (bijvoorbeeld in een bedrijf).

Veel niet-leeftijdgebonden scheldwoorden en negatieve kwalificaties kunnen echter voorafgegaan - en soms versterkt - worden door oud: oude (ouwe) lul, hoer, tang, taart, viezerik. Oud heeft in dit soort combinaties niet altijd betrekking op leeftijd: in ouwe zeur of ouwe leuteraar betekent oud eerder iets als ‘al lang bezig met datgene wat in het zelfstandig naamwoord wordt aangeduid’. Woordcombinaties als oude tang of oude viezerik (in het Engels wordt het acroniem D.O.M., ‘dirty old man’, gehanteerd) verwijzen wel weer specifiek naar leeftijd.

Het ontbreken van een jeugdig equivalent voor oude viezerik kan beschouwd worden als de weerspiegeling in taal van het stereotype dat seksueel gedrag voor ouderen ongepast is. Hetzelfde geldt voor oude bok, hoewel deze benaming minder negatief is. Bij oude viezerik en vieze oude man speelt ook vaak de bijbetekenis ‘met afwijkende belangstelling’ mee: een vieze oude man steelt ondergoed van waslijnen of ruikt aan dameszadels.

Sommige scheldwoorden komen uitsluitend voor in combinatie met oud: oude knar en oude sok. Overigens kunnen combinaties met oud ook positief bedoeld zijn, zoals in oude (ouwe) rakker, gabber, dibbes e.d. Oud betekent dan ‘vertrouwd’, ‘met wie ik, spreker, al jaren omga’.

Verwijtbare ziektes

De onaangenaamste ‘ageist’-scheldwoorden hebben te maken met ziektes die met ouderdom geassocieerd worden. Hoewel lichamelijke kwalen - lam, kreupel, impotent - ook in dit verband gebruikt worden (meestal verbonden met oud), gaat het vooral om ziektes die de geestelijke vermogens aantasten: dementie en seniliteit. Door deze ziektes in scheldwoorden te verwerken, worden ze als verwijtbaar voorgesteld: iemand uitschelden voor ‘demente ouwe zak’ of ‘seniele hufter’ impliceert een element van verantwoordelijkheid, van schuld. Wat waarschijnlijk mede een rol speelt, is het taboe-element: de ziektes worden uitgebannen, weggejaagd door de drager ervan uit te schelden. Zieken zijn brengers van slecht nieuws: onthoofding is hun deel.

Het uiterlijk is bij alle categorieën scheldwoorden een geliefde inspiratiebron; de ‘ageisms’ vormen daarop geen uitzondering. Op dagen dat houders van een 65+-kaart gratis kunnen reizen, vallen de termen grijze golf en grijze plaag regelmatig in het middenpad te beluisteren; ook de uitdrukking rimpelclub heb ik bij die gelegenheid opgetekend. In analogie met grijze plaag wordt ook wel grijze muizen gehanteerd. Mijns inziens is dit onjuist: grijze muizen slaat op saaie, onopvallende mensen zoals kantoorbedienden of de ouders van Frits van Egters in De Avonden.

Als reactie op dit type benamingen zijn de geuzennamen ontstaan die sommige actiegroepen voor zichzelf gebruiken. In analogie met de Black Panthers vind je in Amerika de Grey Panthers, een invloedrijke belangenbehartigingsorganisatie voor ouderen. Een Nederlands voorbeeld is de actiegroep De Roze Rimpel, die vecht voor een homobejaardentehuis.

Senior uit derde pluk

Ook de goedwillende hulpverleners en ambtenaren blijven voortmodderen als het erom gaat een passende benaming voor ouderen te vinden. Oude mensen werden eerst bejaarden genoemd of ouden van dagen (dit in tegenstelling tot ‘ouden van geest’). In de jaren zeventig kwam steeds meer de term 65-plusser in zwang, een term die een boekhoudkundige mentaliteit weerspiegelt, waarbij alles tot cijfers teruggebracht moet worden. In dezelfde groep horen namen thuis als AOW'er en vutter, waarbij mensen gecategoriseerd worden naar de regeling waaronder ze vallen. Deze aanduidingen zijn op z'n best neutraal, maar na enige tijd beginnen ze, zoals de meeste eufemismen, toch weer het ongunstige aura van de oorspronkelijke term over te nemen.

Een nieuwe vondst is de term senioren (het enkelvoud senior klinkt nog wat onwennig), met positieve associaties als ‘ervaren’ en ‘gepokt en gemazeld in het vak’. In het bedrijfsleven heeft de toevoeging ‘senior’ in de eerste plaats te maken met kwalificaties en plaats in de hiërarchie: in principe kan een ‘senior counsellor’ jonger zijn dan een minder gekwalificeerde ‘junior coun-

[p. 59]

sellor’ (zoals blijkt uit een advertentie in Adformatie 40, 1988, waarin een Senior reclame-adviseur wordt gevraagd - leeftijd 30-40 jaar).

Er zijn nog subtielere benamingen. Senioren kunnen onderverdeeld worden in jongere ouderen, ook wel jongbejaarden genoemd, en oudere ouderen, ofwel hoogbejaarden. Om de vitaliteit van de eerste groep te onderstrepen, wordt ook wel de term derde pluk (derde levensfase) gebruikt. Volgens de eerder genoemde Nuessel geven al deze eufemismen en subtiliteiten uitdrukking aan de weerstand die men ertegen heeft als ‘oudere’ beschouwd te worden.

Oproep

In het voorafgaande is nog maar een tipje van de sluier opgelicht: bedoeld is alleen een indruk te geven van de soorten benamingen die voor ouderen bedacht en gebruikt worden, en van de maatschappelijke vooroordelen die eraan ten grondslag liggen. Hoewel men lippendienst bewijst aan de regel dat oude mensen respect verdienen, is de praktijk vaak anders. Taalkundig onderzoek kan meer licht werpen op de feitelijke houding tegenover ouderen, en op de verandering daarin. Daarom verzoek ik de lezers van Onze Taal hun waarnemingen op dit terrein op te sturen naar de redactie. Hoe wordt er bijvoorbeeld in bejaardentehuizen en verpleeginstellingen over ouderen gesproken? Welke termen hanteren ouderen zelf, en op welke benamingen stellen ze prijs? De resultaten zullen te zijner tijd in dit blad gepubliceerd worden. Ook bijdragen van jonge lezers zijn welkom.