Onze Taal. Jaargang 58

[p. 42]

Van woord tot woord
Verborgen plaatsnamen
Marlies Philippa

In veel Nederlandse woorden die wij al dan niet dagelijks gebruiken, zitten plaatsnamen verborgen. Vaak zijn dat plaatsnamen die uit of via het Arabisch in de Europese talen zijn gekomen. Koffie en mokka bijvoorbeeld zijn van zo'n plaatsnaam afgeleid; maar ook azuur en misschien gaas.

Koffie = wijn!

De drank koffie en het woord ervoor heeft West-Europa rond het jaar 1700 leren kennen; niet direct uit Arabië, maar via een omweg over Turkije en Venetië. Het Turkse woord voor koffie is kahve en dat komt van het Arabische kahwa. Het Engels heeft coffee aan het Nederlands ontleend.

In de Ethiopische provincie Kaffa maakten de Arabieren kennis met de koffieboom. Koffie was een opwekkend middel, en wijn beschouwden zij ook als zodanig. In het Oudarabisch was kahwa het woord voor ‘wijn’. Deze naam werd geassocieerd met kaffa en zo ging men ook de koffie kahwa noemen. Heel fijne koffie kwam uit Al Moecha of Mocha aan de Rode Zee in Jemen. Daar komt ons woord mokka vandaan.

De azuursteen (lapis lazuli) is genoemd naar de mijnen in Laazjward in Turkestan. Deze naam kwam als Perzisch woord in het Arabisch, waar men er lazuward van maakte. In de middeleeuwen werd de steen naar Italië gebracht. Het Arabische lazuward werd in het middeleeuws-Latijn lazurium en azura. In het laatste geval vatte men de l- als lidwoord op. Lazurium heeft zich in het Nederlands ontwikkeld tot lazuur, en azura tot azuur. Eerst was het alleen de benaming voor de steen, toen voor de blauwe verf die eruit werd gemaakt, en ten slotte voor een blauwe kleur.

Een woord dat ook uit het Perzisch afkomstig is, maar dat wij via het Arabisch hebben leren kennen, is gaas (Arabisch kazz ‘zijderups, ruwe zijde’, Perzisch kazj). Het Nederlands heeft het aan het Franse gaze ontleend. De etymologen twisten erover of het Franse gaze wel van kazz komt. Dat had caze moeten opleveren. Sommigen denken dat het van Gaza (Gazza) komt, de havenstad in Zuid-Palestina. Anderen zeggen dat dat niet mogelijk is, omdat er in Gaza nooit textielindustrie is geweest. Daar wordt dan weer tegen ingebracht dat veel produkten naar de uitvoerhaven worden genoemd. Zekerheid is er dus niet in dit geval.

Arabische import

Het komt nogal eens voor dat de Arabische plaatsnamen verborgen zitten in benamingen van stoffen of kleding. Als gaas inderdaad op Gaza betrekking heeft, behoort het tot deze groep. Dan hebben we er dus al een gehad. Een andere is mousseline. Dit is de stof die aanvankelijk uit Moesil (klassiek-Arabisch Mausil) kwam, de stad aan de Tigris die nu Mosoel heet en waar veel handel gedreven werd in bepaalde lichte stoffen. De Arabieren noemen deze stoffen mausili in bijvoorbeeld Duizend-en-een-nacht.

Damast is naar Damascus genoemd. De vorm met een -t in het Nederlands stamt uit het Italiaanse damasto, dat een variant was van damasco.

Een wat minder bekende stof dan damast is tabijn ‘gewaterd taf’. Hier is niet zo gemakkelijk een plaatsnaam in te herkennen. Het is dan ook niet de naam van een stad, maar van een stadswijk: Attabiya, een voorstad van Bagdad die is genoemd naar prins Attaab, een afstammeling van de Omajjaden. In Attabiya produceerde men de bonte stoffen uit zijde en katoen vervaardigd, die attabi genoemd werden. In het Italiaans onstond hieruit tabi; waarschijnlijk vatte men de begin-a als het Arabische lidwoord op. Het Engels nam dit over als tabby, een woord dat men ook ging gebruiken om een bontgestreepte kat, een cyperse kat, aan te duiden. Het Nederlands heeft tabby aan het Engels ontleend. Uit tabi werd in het Frans tabis gemaakt, een woord dat het Nederlands heeft omgevormd tot tabijn. Het achtervoegsel -ijn kwam vaak bij stofnamen voor, dus dat werd er eenvoudig achter geplakt. Marokijn gaat eveneens uit op -ijn. Het is de naam die de Europeanen geven aan het geiteleer dat in Marokko gemaakt of in Europa geïmiteerd wordt. In Marokko zelf heet het niet zo, maar filali, fileli, naar de provincie Tifilalet waar het vooral wordt vervaardigd. Het Nederlands heeft marokijn overgenomen van het Franse maroquin. Marokijn is leer, en gamaschen worden ook van leer gemaakt. Het zijn een soort overschoenen. Ze zijn vernoemd naar Gadames, een stad in Libië. Het woord gamasche is in het Nederlands nauwelijks meer bekend.

Van de voeten naar het hoofd: de fez! Een door de Turken bekend geworden hoofdbedekking, maar vernoemd naar de Marokkaanse stad Fez, waar men deze hoofddeksels in vroeger tijd maakte. In sommige landen die voorheen deel uitmaakten van het grote Turkse (Osmaanse of Ottomaanse) rijk, behoort de fez nog steeds tot de klederdracht, zoals in de Balkanlanden, in Albanië en in Griekenland.

Van stof naar meubelstuk

Bagdad, hoofdstad van de Abbasiden, was vanaf de vroege middeleeuwen tot in de zeventiende eeuw beroemd om zijn weefkunst. De stad was in Europa bekend onder de namen Baldach en Baldak. Verfijnde zijden stof uit Bagdad werd in het Italiaans balacchino genoemd; het Frans maakte daar baldaquin van.

Van de stof baldaquin werden gordijnen voor hemelbedden en ook troonhemels vervaardigd. Op deze wijze trad er een betekenisverandering op, zodat ons woord baldakijn uitsluitend slaat op het totale ‘gehemelte’ en niet meer op de stof als zodanig.

Is er bij een baldakijn al in zekere mate van een soort meubel sprake, voor ottoman(e) geldt dit nog veel meer: het ottoman duidt een bepaalde stof aan, maar bekender is de ottoman(e), een lage sofa zonder leuning (de chaise ottomane). Het woord is afkomstig van het Franse ottoman ‘Turks’, dat aan het Arabische oetmani is ontleend. Het heeft betrekking op de naam van de grondvester van de Turkse dynastie Osman I (1259-1326).

[p. 43]

Een echt verborgen plaatsnaam is ottoman niet, maar toch vind ik dat dit woord hier wel thuishoort. Ottoman betekent dus ‘Turks’, turkoois ook. Het Franse turquoise werd zo genoemd omdat men dacht dat de steen uit Turkije kwam. De Turken waren evenwel slechts tussenhandelaren, want turkooizen werden in Oost-Perzië gevonden. Turkoois was dus een steen, evenals azuur. En beide zijn het benamingen geworden voor blauwachtige tinten.