Onze Taal. Jaargang 58

[p. 39]

Bestaat synomymie? Hebben woorden ooit precies dezelfde betekenis, en welke problemen kom je tegen als je de overeenkomsten en verschillen in kaart probeert te brengen? In een aantal afleveringen probeert Riemer Reinsma, zelf auteur van het Verklarend Synoniemenwoordenboek, deze vragen te beantwoorden. Daarbij zal hij onder meer aandacht besteden aan vroegere synoniemenwoordenboeken, de gewenste systematiek, het verzamelen van materiaal, en de soorten betekenisrelaties die er tussen woorden bestaan.

Hoe maak je een synoniemenwoordenboek? (I)
Lexicografie op de vierkante millimeter
Riemer Reinsma

Laat ik het maar onmiddellijk bekennen: zelf heb ik zelden de behoefte gehad om een synoniemenwoordenboek te raadplegen. Hooguit twee, drie keer misschien, en het resultaat was uiterst pover. Wat heeft mij dan bezield een synoniemenboek te maken? Er was een oorzaak en een aanleiding. Oorzaak: het maken van zo'n boek leek me buitengewoon aangenaam en interessant, ongeacht het eventuele nut ervan voor mijzelf of anderen. De onmiddellijke aanleiding was gelegen in het blad waarin u thans leest. Hier, evenals trouwens in andere media, hebben talloze mensen door de jaren heen steeds opnieuw geroepen dat er nu eindelijk eens een verklarend synoniemenwoordenboek diende te komen. Het lexicografendom, met inbegrip van mijzelf, leek de verzuchtingen echter voor kennisgeving aan te nemen en dommelde verder. Toen ik in september 1984 voor de zoveelste maal een dergelijk appel vernam, opnieuw in Onze Taal, kon ik de lokroep niet langer weerstaan.

Lexicografie is, het zij maar eens bondig en realistisch geformuleerd, mierenneukerij. Een woordenboek schrijven is priegelen op de vierkante centimeter. Bij een verklarend synoniemenwoordenboek is het allemaal nog erger; het zicht beperkt zich hier tot de mm². Bij termen die betekenisverwant lijken, gaat het vaak om het onder woorden brengen van minieme gebruiksverschillen. Wat is het verschil tussen doodstil, muisstil en bladstil? Of is er geen betekenisverschil? Trouwens, zo er tussen bepaalde termen al verschil in betekenis mocht bestaan, lijkt het onderscheid dikwijls zo ijl dat de hoeveelheid woorden waarmee je het verschil gaat omschrijven omgekeerd evenredig is met de omvang van het verschil, en daarmee wordt de omvang van de onderneming al aangegeven. Zo vergt het verschil tussen de adjectieven volledig en volstrekt (in de betekenis ‘zonder dat er iets aan ontbreekt’) de explicatie dat volstrekt een veel beperkter gebruik kent: het kan alleen slaan op niet-stoffelijke zaken zoals eerlijkheid, gehoorzaamheid, verwarring, onzin en dergelijke (‘ik eis volstrekte gehoorzaamheid’), en dat het alleen maar attributief gebruikt kan worden. Je zegt nooit: ‘het volstrekte personeel’, of ‘zijn gehoorzaamheid was volstrekt’.

Overvloed aan taboes

Werken aan een verklarend synoniemenboek is ook: geconfronteerd worden met merkwaardige paradoxen en curieuze, misschien onverklaarbare symmetrieën. Paradoxen: aan de ene kant bezitten we voor ieder taboe en bijna-taboe - nota bene iets dat niet ‘bespreekbaar’ heet te zijn - een keur van versluierende aanduidingen. Degene wiens naaste familielid is gestorven vermijdt het harde woord sterven, maar kan wel kiezen uit tientallen verzachtende woorden en uitdrukkingen, variërend van heengaan, inslapen, de aarde vaarwel zeggen, ad patres gaan tot: het afleggen, de tol aan de natuur betalen, de grote reis ondernemen en - hoe onschuldig! - de ogen sluiten.

Tegenover deze overdaad staat het feit dat er begrippen bestaan waarvoor we node de woorden missen. Ik noem maar iets: een woord voor de geur van warm zomers asfalt waarop net de eerste druppels van een donderbui gevallen zijn.

Er zijn in de woordenschat onverklaarbare maar beeldschone symmetrieën te ontwaren. Hoe komt het dat er minstens twintig woorden voor vol zijn, terwijl het aantal woorden voor leeg op de vingers van één hand te tellen is? Bij vol vinden we synoniemen als overvol, barstens- en berstensvol, tjok-, prop-, bom-, stik-, mud-, eivol, afgestampt, afgeladen en nog zo wat. Bij leeg het schamele rijtje onbezet, loos, lens, hol en luchtledig. Waarom zijn er veel woorden voor veel en weinig voor weinig? Toeval? Je zou het denken. Want op deze schijnbare wetmatigheid (veel woorden voor begrippen die veel- en volheid aanduiden, weinig woorden voor het omgekeerde begrip) bestaat een aardige uitzondering. Er zijn veel meer woorden voor niets dan voor alles.

Op deze vragen zal ik hier niet ingaan. Ten eerste weet ik het antwoord niet, ten tweede weet ik niet zeker òf ze te beantwoorden zijn. Wel wil ik in enkele volgende artikelen uiteenzetten hoe een verklarend synoniemenwoordenboek (VSW) gemaakt wordt. Hoe verzamel je het materiaal? Volgens welke technische principes worden woordclusters naar betekenisverwantschap gegroepeerd? Welke soorten gebruiksverschillen worden er in kaart gebracht? En in hoeverre zet dit boek een traditie voort?

Historisch arsenaal

Vóór de verschijning van het Verklarend Synoniemenwoordenboek (verder VSW te noemen) bestonden er al verscheidene, naar opzet verschillende synoniemencollecties. Daarvan zijn op dit moment denkelijk L. Brouwers (Het juiste woord) en J. Anthierens (Woordwijzer) het meest courant. Brouwers is zoals bekend ‘systematisch’ ingericht, volgens rubrieken, maar het naslagwerk wordt ontsloten

[p. 40]

door een alfabetisch register. De Woordwijzer is een tussenvorm tussen alfabetische en systematische ordening: de ruim 400 hoofdwoorden zijn zelf alfabetisch geordend, de rest echter niet. Echt alfabetisch ingericht zijn de - niet meer verkrijgbare - werkjes van Charivarius (Een ander woord, 1945) en J.A. Meijers (Kies uw woord, 1949). De genoemde publikaties hebben met elkaar gemeen dat ze blote opsommingen bieden volgens betekenisverwantschap, echter zonder de verschillen in betekenis te noemen.

Dit laatste gebeurt wel in de verklarende synoniemenverzamelingen van J.V. Hendriks (Proeve van een woordenboek van Nederlandsche Synoniemen, 1880; tweede druk onder de titel Handwoordenboek van Nederlandsche Synoniemen, 1885). Kleinzoon P. Hendriks herschreef het Handwoordenboek onder de titel Nederlandse Synoniemen 1958). Tezelfdertijd publiceerde J. Cauberghe, als onderdeel van zijn Nederlandse Taalschat (1957), een verklarend synoniemenverzamelinkje van rond de 2200 woorden, gegroepeerd in ruim 900 clusters.

Welke van deze lexicografen dien ik als mijn directe voorganger(s) te beschouwen? Niet Brouwers, Meijers, Charivarius en Anthierens: zij geven geen informatie over de onderlinge betekenisverhoudingen tussen woorden. Mijn directe voorgangers zijn Cauberghe en de heren Hendriks. Al moet ik daaraan toevoegen dat ik op hun werk in het geheel niet voortgebouwd heb. Ik zal bij een volgende gelegenheid uitleggen waarom.

R. Reinsma, Verklarend Synoniemenwoordenboek, Amsterdam: Sijthoff, 1988