Onze Taal. Jaargang 58

[p. 29]

Reacties

Geen regels voor de tussen-s
W. Sterenborg - Tilburg

In het januari-nummer (blz. 5 en 6) heeft de redactie van Onze Taal getracht ons te helpen bij het verantwoord vormen van nieuwe samenstellingen. Met enige wrevel heb ik gelezen dat zij adviseert beheersovereenkomst te schrijven als men beheerovereenkomst bedoelt. Dat voorstel wordt onderbouwd met een regel van Van den Toorn, volgens welke ‘er een s komt na een abstract zelfstandig naamwoord dat van een werkwoord is afgeleid dat voorzien is van een voorvoegsel’. Veiligheidshalve spreekt Van den Toorn van een tendens; regel zou helemaal te ver gaan. Nu zal het iedereen wel duidelijk zijn dat het achteraf regelen in de taalkunde meestal gepaard gaat met het vaststellen van uitzonderingsgevallen.

De gevallen die zich aan de genoemde tendens onttrekken, liggen dermate voor het grijpen dat ze niet onvermeld mogen blijven. Al bij het lezen van het artikel schoot mij verweerschrift te binnen, ontstaan uit het werkwoord weren, met voorvoegsel: verweren, waarvan afgeleid het abstractum verweer, dat zonder -s- een samenstelling vormt met schrift.

Wat snuffelen in een woordenboek leverde mij al gauw de op identieke wijze ontstane samenstellingen met aan-: aanbouwkeuken, aanbrengpremie, aangroeimiddel, aanhangmotor, aanheftoon, aankoopsom, aanlegkosten, aanloopkrediet, aanpakstijl, aanplakzuil, aanroepsein, aanslagbiljet, aanspraakformule, aanvoerleiding, aanwaskust, aanzetknop, aanzoekbrief.

Met voorgevoegd af- liggen de uitzonderingen eveneens voor het grijpen: afkoopsom, aflaatprediker, afloopdatum, afreistijdstip, afschrikvol, afstelneiging, aftrekpost, afvalfruit (met het abstracte proces van afvallen), afvoerkanaal, afweergeschut.

Ook het voorvoegsel be- draagt bij aan deze categorie: bedingzucht, begintijd, behoudzucht, beklagboek, belangstelling, beraadslaging, bereikbaarheid, berouwvol, beschikzucht, besluitvaardigheid, betoogtrant, bevelhebber, bewijsvoering, bezoekuur.

Het lijkt mij overbodig om na deze bewijsvoering nog meer elementen aan te dragen die de gesignaleerde ‘tendens’ ontkrachten. De moeite zou met honderden voorbeelden beloond worden. Ik deel volkomen de mening van Van den Toorn (De Nieuwe Taalgids 74, 1981, blz. 197) dat ‘er een chaos lijkt te heersen bij de bestaande samenstellingen’. Wie die chaos achteraf wil beregelen, ontkomt er niet aan ook regels te ontwerpen voor de uitzonderingen en de gevallen die zich ook hieraan onttrekken, enz.

Een verstandig advies voor de vorming van nieuwe samenstellingen is: schrijf geen tussenletter -s- als het bewuste woord een homogram c.q. homoniem gaat vormen: dus geen beheersplan als men beheerplan bedoelt. Om het inburgeren van zo'n woord hoeft men zich niet te bekommeren; dat gebeurt even gemakkelijk zonder als met een -s-.

Niet-aanvaarde woorden
A. Kooyman - Edinburgh

In Onze Taal van oktober 1988 (blz. 144) zijn de heer Blomberg en de redactie in discussie over de vraag hoe men vervoegde vormen van werkwoorden als saven en deleten schrijft. Ik acht het zeer de vraag of dit een terechte vraag is. Mijn inziens is het Nederlands weerbaarder tegen deze Engelse invloeden dan algemeen aangenomen wordt (wat ook te zien is aan de vertaling in plaats van de overname van een woord als wordprocessor, dat in het Nederlands tekstverwerker wordt). Er is geen enkel (gerenommeerd of niet gerenommeerd) computerprogramma dat het commando saven of deleten in de menu's heeft staan. De computerprogramma's gebruiken hiervoor de goed Nederlandse woorden bewaren of opslaan en verwijderen. Dit is een teken dat werkwoorden als deleten en saven niet als geheel aanvaarde woorden worden gezien, maar als ‘slang’. Ik acht het daarom zeer de vraag in hoeverre de genoemde werkwoorden werkelijk aanvaard zullen worden en ooit nog dermate algemeen gebruikt zullen zijn dat ze ook in verzorgde schriftelijke taal zullen opduiken.

Vooralsnog acht ik de vraag hoe men ‘hij delete’ schrijft daarom in wezen een puur theoretische vraag.

Naschrift redactie

Het artikel waarop de heer Kooyman doelt, had betrekking op de vervoeging van aan het Engels ontleende werkwoorden. De woorden saven en deleten zijn voorbeelden waaraan bepaalde problemen geïllustreerd kunnen worden; het feitelijk voorkomen ervan doet daarom minder ter zake. Dat recent overgenomen Engelse werkwoorden wel degelijk ook in geschreven taal voorkomen, kunnen we elke dag om ons heen zien. Waar nieuwe vormen ontstaan, ontstaat tevens een behoefte aan regels. Aan die behoefte hebben wij getracht te voldoen.

[p. 30]

Is 't kofschip lek?
Ronald Mol - docent Nederlands, Eindhoven

Op blz. 192 van nummer 12 van Onze Taal wordt een misvatting van Ruud Muschter over uitzonderingen op het ezelsbruggetje van 't kofschip, door de redactie rechtgezet. Toch kan men met 't kofschip in grote problemen komen. Als voorbeeld wil ik graag het woordje plenzen (gieten, uitstorten) nemen. De stam is plenz(en). De ‘z’ staat niet in 't kofschip en als zodanig zou de verleden tijd van plenzen ‘plensde’ moeten zijn: ‘de regen plensde met bakken uit de grauwgrijze hemel’. Tot zover klopt het ezelsbruggetje volkomen.

Maar de grote Van Dale geeft anno 1984 ook plensen als volwaardige spellingvorm weer, alhoewel er wel volledigheidshalve tussen haakjes vermeld wordt dat deze vorm niet officieel erkend is (Van Dale, blz. 2195). Volgens 't kofschip èn Van Dale zou de verleden tijd hierbij vervolgens ‘plenste’ moeten zijn: ‘de regen plenste met bakken uit de grauwgrijze hemel’. Bij twee exact dezelfde zinnen zouden er dus wat de werkwoordsvorm betreft twee invulmogelijkheden mogelijk zijn.

Het is zeker niet ondenkbeeldig dat over een aantal jaren plensen de meest gangbare spelling zal worden. Zodra dat het geval is, is er minstens één uitzondering aan te wijzen. En daarmee is 't kofschip gezonken.

Naschrift redactie

Er bestaan twee werkwoorden: plenzen en plensen. De stamtijden van plenzen zijn plensde, geplensd; die van plensen: plenste, geplenst. In beide gevallen worden naar onze mening de kofschip-regels correct toegepast. Dat de spellingvariatie leidt tot verschillende vervoegingen, is juist een argument voor de bewering dat 't kofschip nog steeds waterdicht is.

Ex- is beladen
Ruthger te Marvelde - redacteur, Nieuwegein

In het decembernummer is op blz. 192 een reactie opgenomen van de heer Rien Verhoef, vertaler te Amsterdam, op een bijdrage van de heer J. Posthumus, ex-medewerker van het Anglistisch Instituut RU Groningen. Het gaat daarbij om het gebruik van het voorvoegsel ‘ex’. Volgens Verhoef is ex-, in tegenstelling tot oud-, een niet-neutraal voorvoegsel; het geeft een negatieve kwalificatie aan het woord dat erop volgt: een oud-collega is gepensioneerd, van baan veranderd, of overleden; een ex-collega de laan uitgestuurd. Verhoef vraagt zich derhalve stiekem af wat Posthumus als ex-medewerker dan wel misdaan kan hebben.

In zijn naschrift noemt Posthumus het verschil in gebruik dat door Verhoef aan de orde wordt gesteld een ‘bedenksel dat niet of nauwelijks in overeenstemming is met werkelijk taalgebruik’, en kent hij het voorvoegsel ex-een strikt neutrale betekenis toe. Mijns inziens gaat hij daarmee voorbij aan de gevoelswaarde die het voorvoegsel toegekend kan worden. Weliswaar zijn ex- en oud- in principe verwisselbaar, maar voor sommige afleidingen of samenstellingen ligt de voorkeur voor een van beide elementen min of meer vast (ANS). Het voorvoegsel oud- kan daarbij neutraal of positief gewaardeerd worden, zoals in oud-strijder.

Voor ex- is ten hoogste een neutrale rol weggelegd. Als zelfstandig woord is het beladen, evenals in veelgehoorde combinaties als ex-veroordeelde of exgedetineerde.

Naschrift redactie

Het is duidelijk dat sprekers van het Nederlands verschillend oordelen over de gevoelswaarde van oud- en ex-. Met deze constatering sluiten we de discussie.

Positieve actie en - discriminatie
mevr. H.J. van de Streek - Utrecht

In ‘Onze groeiende woordenschat (3)’ op blz. 158 van Onze Taal van oktober 1988 schrijft de heer De Bruijn dat de term positieve discriminatie inmiddels wel weer uit de sociale turbotaal mag verdwijnen omdat dit nu positieve actie heet.

Niets is echter minder waar! Bij positieve actie en positieve discriminatie gaat het om verschillende dingen. Dit blijkt uit een bijdrage van E.M. van Eijden en J.E. Goldschmidt in het blad ‘Beleid en Maatschappij’ nr. 4 1988, waarin de termen worden geïllustreerd met de situatie van mannen en vrouwen op de arbeidsmarkt. Ik citeer:

‘Positieve actie en voorkeursbehandeling: een wereld van verschil Ten onrechte worden positieve actie en positieve discriminatie vaak als synoniemen gebuikt. Hoewel positieve actie vaak samengaat met positieve discriminatie of voorkeursbehandeling, gaat het om verschillende dingen. Het is zaak die goed te onderscheiden, niet in de laatste plaats omdat de juridische vragen die ermee samenhangen wezenlijk anders zijn. Onder positieve actie wordt verstaan: een samenhangend geheel van maatregelen van een arbeidsorganisatie, gericht op het verbeteren van de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt en in die arbeidsorganisatie. Er worden doelstellingen vooropgesteld die binnen een bepaald tijdschema moeten worden bereikt. Positieve actie impliceert dus een planmatige aanpak van een situatie van ongelijkheid.

Een maatregel of instrument dat gebruikt kan worden is voorkeursbehandeling of positieve discriminatie. Hiervan

[p. 31]

is sprake als vrouwen voorrang krijgen boven mannen bij het vervullen van arbeidsplaatsen. Voor positieve actie en/of voorkeursbehandeling moet de rechtvaardiging c.q. noodzaak gezocht worden in de feitelijk voortdurende ongelijke posities en ongelijke kansen. Voorkeursbehandeling is een middel ter effectuering van het gelijkheidsbeginsel. De keuze voor de term voorkeursbehandeling is dan ook niet toevallig maar principieel: van discriminatie is geen sprake en de term positieve discriminatie geeft een onnodige negatieve klank aan het gebruikte model.’

De uitdrukking positieve discriminatie kan dus blijven bestaan, evenals positieve actie. Onze woordenschat is op dit punt inderdaad groeiende!

Naschrift redactie

Het betekenisonderscheid is inmiddels ook in de woordenboeken te vinden. Van Dale 1984 definieert positieve discriminatie als ‘voorkeursbehandeling van gediscrimineerden’. In 1988 komt positieve actie voor het eerst in het woordenboek voor (Van Dale Handwoordenboek van Hedendaags Nederlands, 1988): ‘geheel van maatregelen om met voorkeursbehandeling de positie van bepaalde categorieën binnen organisaties te verbeteren’.

Een onbeschaafde uitspraak
R. Tuik - Geleen

In haar artikel ‘45 jaar koninklijke reportage op de radio’ (op blz. 90 van het decembernummer) schrijft mevr. T. Wilbrink-Harms onder meer over beschaafde en onbeschaafde uitspraak van de ‘ij’. Zij geeft drie voorbeelden van onbeschaafde uitspraak, die mijns inziens aan West- en Middennederlandse dialecten zijn ontleend. Het wordt niet duidelijk welke norm zij stelt ten aanzien van (on-)beschaafde uitspraak van de ‘ij’. Desondanks komt zij tot de volgende conclusie: ‘Ik heb in de door mij beluisterde tekstgedeelten geen onbeschaafde uitspraak van de “ij” kunnen scoren.’

Mij stak haar verklaring betreffende deze conclusie. Ik citeer: ‘Ik denk dat dit komt doordat de koninklijke journalisten allemaal goed opgeleid zijn en bijna allemaal uit het westen komen.’ Kennelijk is zij van mening dat een westerse afkomst mede het beschaafd uitspreken van de ‘ij’ bevordert. Dit lijkt mij in tegenspraak met de eerder door haar genoemde voorbeelden. De verklaring lijkt daarom eerder op vooroordelen dan op feiten te berusten. Om deze reden vind ik de verklaring een onbeschaafde uitspraak.

Croma-verandering internationaal?
Lex van Boetzelaer - Maartensdijk

In november 1988 schreef Joop van der Horst op blz. 172 van Onze Taal over de opkomst van ‘Croma-zinnen’, waarin tussen de bijzin en een hoofdzin die begint met een werkwoord het voegwoord dan wordt weggelaten. Na zijn artikel ben ik ook in het Duits en het Deens op dergelijke zinnen gestuit, onder andere de volgende.

Duits: Setzt die Regenzeit einmal später ein, oder hört früher auf als üblich, sinkt dieser Prozentsatz noch wesentlich tiefer. (Zet de regentijd eenmaal later in, of houdt hij vroeger op dan gewoonlijk, zakt dit percentage nog aanmerkelijk dieper.)

Deens: Rejses det, er der rigeligt at diskutere. (Wordt dat (vraagstuk) aangedragen, valt er rijkelijk te discussiëren.)

Het is opmerkelijk dat een zo jonge ontwikkeling toch in meerdere talen tegelijkertijd plaatsvindt. Wordt hiermee duidelijk hoe groot de onderlinge beïnvloeding tussen de verschillende talen is?