Onze Taal. Jaargang 58

[p. 21]

[Nummer 2/3]

[p. 22]

Apocalyptische ruiters van het hartinfarct
Over goede en slechte beeldspraak
E.J. van der Spek

Beeldspraak is een krachtig stijlmiddel in de handen van een goede schrijver, maar slechte schrijvers en sprekers kunnen zich er beter verre van houden. In de onbeholpenheid of sleetsheid van de beelden toont zich de middelmatigheid van een schrijver. De gretigheid waarmee men beeldspraak gebruikt, is echter omgekeerd evenredig met de vaardigheid erin. Er kan geen congres of publieke vergadering geopend worden, of de voorzitter of inleider laat schepen te water, geeft voorzetten en draagt steentjes bij.
Eenmaal gelanceerde beelden worden tot vervelens toe doorgegeven van spreker tot spreker, als betrof het een besmettelijke ziekte. Op een congres kan een banale trouvaille als een soort ‘running gag’ door een lezingenreeks lopen. Als de voorzitter een schip te water laat, komt de eerste spreker al gauw met gevaren van averij, piraten of kapers, de tweede zal ongetwijfeld ballast uitwerpen of reddingswerkzaamheden ter sprake brengen, de derde wil maar één kapitein op het schip hebben en de laatste zal het schip veilig de haven in loodsen.

Deprimerende bouwsels

Politici zijn ware meesters zowel in gebruik van versleten beelden als in het aaneenrijgen ervan tot deprimerende kettingen. Hoe slechter de spreker, hoe langer de ketting. Bert de Vries: ‘De vorige CDA-bijeenkomst was twee jaar geleden vlak na de Elfstedentocht. Dit jaar hebben we geen ijs gehad. Toch zullen we bij het debat van volgende week in de Tweede Kamer op dun ijs schaatsen. Het is dan een kwestie van zwemmen of verzuipen.

De CDA-fractie zal proberen het kabinet boven water te houden.’ (NRC 22-3-1988) Nog langer is de volgende ketting: ‘Te veel romans, vooral in Frankrijk, zijn kleine wiegelende bootjes die niet bestand zijn tegen volle zee, golven, overvloed; en die een kalme veerdienst onderhouden tussen twee dicht bij elkaar gelegen oevers - die van de zelfbespiegeling en die van de deuxpièces-cuisine.’ (NRC 19-4-1988) Het is eigenlijk een wonder dat mensen elkaar überhaupt nog begrijpen als ze dit soort taalbouwsels fabriceren; toch lijkt het ze weinig moeite te kosten. Een subsidie-aanvrager vertelt: ‘(bij Economische Zaken) hoorde ik: “Ik kan geen geld uit mijn zak toveren, maar ik kan wel het vet geven om de raderen te laten draaien.” Ik zei toen: “Kunt u mij dan een heel vat van dat vet geven?” Maar daarna heb ik nooit meer wat van die man gehoord.’ (NRC 7-4-1988) Nee, geen wonder!

Vergankelijke waar

Beelden zijn even sterk aan bederf onderhevig als vis; ze moeten voortdurend ververst en vervangen worden. Maar ook frisse beelden voldoen niet altijd. ‘Grootste diplomatieke supermarkt onder vuur’ staat boven een stuk over de Verenigde Naties. Twee beelden ineen: ‘onder vuur’ is een tamelijk toegankelijke verbeelding van kritiek en aanvallen, ‘diplomatieke supermarkt’ is een extensie van een veel gebruikt beeld waarin de politiek met ‘de markt’ wordt vergeleken. In dit geval blijkt ‘diplomatieke supermarkt’ echter als positieve kwalificatie bedoeld te zijn, wat de meeste lezers pas door zullen hebben als ze de tekst in zijn geheel gelezen hebben. De bijbetekenissen van supermarkt (uitverkoop, prijzenslag) maken dit woord ongeschikt om positieve associaties over een politieke organisatie te wekken. Misschien werken vergelijkingen tussen politiek en handel altijd wel in het nadeel van de politiek: denk in dit verband aan termen als gesjoemel, koehandel of koppelverkoop.

Tussen onbegrip en saaiheid

Aan welke eisen moet een metafoor of vergelijking voldoen? Voor een deel is dat wel duidelijk, hoewel de waardering per persoon kan verschillen. We geven de voorkeur aan nieuwe boven versleten beelden (hoewel we veel vaker versleten uitdrukkingen produceren) en aan goed lopende formuleringen boven hortende; sommige mensen willen bovendien het beeld graag vóór zich zien. Voor metaforen zijn enkele eigenschappen nader onderzocht, vooral de begrijpelijkheid en de mate van overeenkomst tussen de twee onderdelen die met elkaar vergeleken worden. Begrijpelijke metaforen blijken, weinig verrassend, geprefereerd te worden boven onbegrijpelijke. Hier lijkt begrijpelijkheid eerder een voorwaarde voor waardering te zijn dan een van de variabele eigenschappen. Je moet begrijpen welke onderwerpen met elkaar vergeleken worden en wat het gesuggereerde verband is, voor je aan waardering toekomt. Bij de mate van overeenkomst zijn de resultaten minder duidelijk; weinig overeenkomst maakt metaforen onbegrijpelijk, maar veel overeenkomst maakt ze saai.

Om deze tegenstelling op te heffen hebben Tourangeau en Sternberg, twee Amerikaanse onderzoekers, geprobeerd de factor mate van overeenkomst in twee componenten te verdelen. Ten eerste moet er volgens hen gekeken worden naar de domeinen, de betekenisvelden waaruit de onderdelen van de metafoor afkomstig zijn. In de metafoor ‘Julian Schnabel (een hedendaagse Newyorkse schilder) is de Sylvester Stallone van de kunstwereld’ (HP 21-5-1988) liggen de domeinen dicht bij elkaar; het gaat in beide gevallen om mensen. In ‘Maria van Veen, deze ongeslepen diamant van de vakbeweging’ (HP 21-5-1988) liggen ze verder uiteen; mensen worden hier vergeleken met edelstenen. De tweede component is de overeenkomst in eigenschappen tussen de beide onderdelen van de metafoor. In het voorbeeld van Julian Schnabel zijn de relevante eigenschappen (althans door de ingewijde lezer) samen te vatten als ‘succes, rijkdom en machismo’.

Onderzoek

Volgens Tourangeau en Sternberg bepaalt de afstand tussen de domeinen de frisheid, de originaliteit van een metafoor: hoe verder deze uit elkaar liggen, hoe origineler het beeld op ons overkomt. Om deze afstand als het ware te compenseren, moeten de beide onderdelen van de metafoor overeenstemmen in (relevante) eigenschappen. Deze hypothesen onderzochten ze door met behulp van proefpersonen 64 metaforen op de genoemde twee punten te rangschikken. Op die

[p. 23]

manier verkregen ze verschillende combinaties van overeenkomst in domein en overeenkomst in eigenschappen. Voorbeelden:

1.	‘De havik is de haai van de vogels’ (grote overeenkomst tussen de domeinen vissen en vogels, en grote overeenkomst tussen de eigenschappen: groot, jagend);
2.	‘De condor is de goudvis van het luchtruim’ (opnieuw grote overeenkomst tussen de domeinen, maar weinig of geen relevante gemeenschappelijke eigenschappen);
3.	‘George Washington is het vlaggeschip van de Amerikaanse politici’ (weinig overeenkomst tussen de domeinen, maar - volgens de auteurs - veel gemeenschappelijke eigenschappen);
4.	‘Idi Amin is de nachtegaal van de staatshoofden’ (weinig of geen overeenkomst op beide fronten).

Een tweede groep proefpersonen moest aangeven welke metaforen ze goed vonden. De hypothesen van de onderzoekers werden in grote lijnen bevestigd: de proefpersonen gaven de voorkeur aan metaforen waarvan de domeinen ver uiteen liggen en waarvan de onderdelen veel gemeenschappelijks hebben (de George-Washington-variant).

Met deze resultaten kan een aantal verschijnselen verklaard worden, maar niet alle. Uit de resultaten zou afgeleid

[Kranten knipsels]

[p. 24]

[Vervolg tekst]

kunnen worden dat een metafoor beter wordt naarmate de domeinen verder uiteen liggen. Het volgende voorbeeld zou dan tot de absolute top moeten behoren: ‘Het roken van sigaretten, het bezit van een verhoogde bloeddruk, een te hoog plasmacholesterol- of bloedsuikergehalte vormen te zamen de vier ruiters van de apocalypse van het hartinfarct’. Hier lijkt echter een bovengrens overschreden te zijn: de beide domeinen liggen zo ver uiteen, dat de metafoor een gezochte indruk maakt.

Gevoelswaarde uitgebuit

Bovendien speelt er mijns inziens een subtieler verschijnsel een rol bij onze waardering van beeldspraak. Het gaat daarbij vaak om de minder voor de hand liggende punten van vergelijking. Neem nogmaals het voorbeeld ‘Julian Schnabel is de Sylvester Stallone van de kunstwereld’. De rijkdom en beroemdheid van beiden is het opvallendst, maar deze eigenschappen maken de metafoor niet interessant; dan had er net zo goed kunnen staan ‘Julian Schnabel is de Michael Jackson van de kunstwereld’. Het gemeenschappelijke machismo geeft de metafoor zijn extra lading.

Dit verschijnsel speelt vooral een rol bij metaforen met een diverterende functie; bij educatieve metaforen (‘de hersenen zijn een soort computer’) staat de duidelijkheid voorop. De grenzen zijn overigens niet altijd scherp te trekken. Wanneer een politicus zegt ‘Heroïnegebruik is de kanker van onze grote steden’ wil hij misschien de oncontroleerbare groei van het verschijnsel aanduiden, maar hij profiteert ook van de kwaadaardige gevoelswaarde (connotaties) die een ziekte als kanker nu eenmaal aankleeft.

Een metafoor geeft een spreker of schrijver de mogelijkheid in weinig woorden heel veel te zeggen en nog meer te suggereren. Wat betekent het bijvoorbeeld om ‘de Sonja Barend van de Newyorkse galeristen’ te zijn (HP over Gracie Mansion, een beroemde galeriehoudster)? Ben je dan populair, kom je vaak op tv, presenteer je een show, draag je elke week een andere jurk? Het is de mogelijkheid om deze rijkheid aan connotaties over te brengen, waaraan de metafoor haar kracht ontleent.

R. Tourangeau, ‘Metaphor and cognitive structure’, in: D.S. Miall (ed), Metaphor: Problems and Perspectives, Sussex 1982.