Onze Taal. Jaargang 58

Analogiegebruik: de keuze van een voertuig
Egbert Woudstra - universitair docent Toegepaste Taalkunde, Technische Universiteit Twente

‘[...] Door de embryoloog wordt ieder eitje, ongeveer net zoals de Duyvis-pinda's uit de reclame, onder de microscoop op kwaliteit beoordeeld en daarna doorgegeven aan de collega achter de volgende microscoop, die de micro-injecties uitvoert. [..]’ (Marion de Boo in NRC Handelsblad).

In een analogie gaat het erom kennis over te dragen door een min of meer onbekend begrip te vergelijken met een bekend begrip uit een ander kennisdomein, zoals in het voorbeeld hierboven. Die verschillende kennisdomeinen onderscheiden de analogie van ‘gewone’ vergelijking waarbij het steeds gaat om een vergelijking binnen hetzelfde kennisdomein, bijvoorbeeld ‘Carel is spraakzamer dan Michaël’, ‘de toren van het stadhuis in Hengelo lijkt op die van het Palazzo Vecchio in Florence’.

‘Een bekend begrip’ dient hier ruim opgevat te worden, in die zin dat het kan gaan zowel om een vakterm als om (een deel van) een proces. In de Engelstalige literatuur noemt men het bekende begrip wel vehicle. Het bekende begrip is dus het voertuig voor het onbekende begrip. Afhankelijk van het doel kan de schrijver kiezen tussen een uitgebreide en een beperkte analogie. We zullen eerst ingaan op de uitgebreide en daarna op de beperkte vorm.

Uitgewerkte analogieën

In didactische teksten wordt het voertuig vaak zo gekozen dat de overeenkomsten en soms zelfs ook de verschillen sterk benadrukt kunnen worden. Een bekend voorbeeld waarbij het vooral om de overeenkomsten gaat, is de analogie tussen de celstructuur en een fabriek:

cel	fabriek
celwanden	fabrieksmuren
celmembraan	veiligheidsagenten
cytoplasma	werkvloer
chloroplasten	cafetaria
lysosomen	schoonmaakploeg
mitochondria	energiecentrale
enz.

Een ander voorbeeld, iets minder uitgebreid in zijn overeenkomsten, komt uit de wetenschapsbijlage van NRC Handelsblad, waarbij de auteur (Beekman) over de continentverschuiving meldt:

‘[...] Ook tijdens het opbreken van het supercontinent Pangea, 180 miljoen jaar geleden, en het daarna wegdrijven van het Noordamerikaanse continent, is het als een “wortel” aan dit continent blijven vastzitten. Misschien is die sterkte ontstaan nadat het gesteente 2,5 miljard jaar geleden in oostelijke richting is vervormd. Dit is namelijk de richting van de zich in het gesteente bevindende olivijnkristallen, en van deze kristallen is bekend dat zij zich bij de vervorming van gesteente in de bewegingsrichting oriënteren. [...] De onderzoekers denken dat dit proces te vergelijken is met het koudwalsen van staal. Bij deze techniek van vervormingsharding worden alle structuren in het staal in de walsrichting gestrekt. Er ontstaat daardoor een soort vezelstructuur, waardoor het materiaal in die richting harder, brosser en minder taai wordt dan in de andere richtingen. Dit zou ook gebeurd kunnen zijn bij het ontstaan van de “wortel” onder het Noordamerikaanse continent en geldt misschien voor de wortels onder alle huidige continenten. [...]’

Aan deze analogie is meteen ook een beperking te zien. Immers, de auteur gaat er (via de onderzoekers die hij aanhaalt) kennelijk van uit dat koudwalsen en alles wat daarbij hoort, voor de lezer bekend terrein is.

Vereiste toelichting

In situaties waarbij schrijver of spreker kiest voor het aangeven van meerdere overeenkomsten (en zelfs verschillen)

[p. 25]

zal het bijna altijd gaan om een didactische tekst, waarbij de uitlegfunctie het belangrijkst is. Aangeven van de verschillen kan belangrijk zijn omdat je door een analogie gemakkelijk misleid kunt worden. Zo kun je de activiteit van elektronen in een rooster heel goed vergelijken met de beweging van knikkers op een trommelvel maar je moet daar niet uit afleiden dat elektronen er echt uitzien als ronde knikkers of dat elektronen in een rooster hetzelfde geluid maken als een drumband.

De retorische structuur voor een volledig uitgewerkte analogie in een didactische tekst zou er als volgt kunnen uitzien:

1.	aankondiging van het onbekende begrip;
2.	introductie van het bekende begrip. Wanneer een spreker of schrijver zou menen dat iemand hier slechts een vaag beeld van heeft, kan hij daar uitgebreider op ingaan;
3.	overgangszin, waarin expliciet de relatie tussen het onbekende en het bekende begrip aan de orde gesteld wordt. Het gaat dan om formuleringen als ‘heeft dezelfde bouw als’, ‘ziet er uit als’, ‘doorloopt dezelfde handelingen als’, ‘heeft dezelfde functies als’;
4.	behandeling van overeenkomsten tussen het onbekende en het bekende begrip;
5.	overgangszin, waarin expliciet aangekondigd wordt dat er ook verschillen zijn die storend kunnen zijn voor een goed begrip;
6.	behandeling van die verschillen;
7.	samenvatting van belangrijkste overeenkomsten en verschillen.

Vooral in populair-wetenschappelijke teksten zoals in de maandbladen Kijk en Natuur en Techniek maar ook in de wetenschapsbijlagen van de Volkskrant en NRC Handelsblad vind je analogieën waarbij het onbekende en het bekende slechts op één, saillant, aspect vergelijkbaar zijn: ‘manen zijn donker als kool’, ‘hemellichamen met de vorm van oude verschrompelde aardappelen’. Uit deze voorbeelden blijkt al meteen dat het bij de keuze van het voertuig belangrijk is te letten op de mogelijkheid om bij toehoorders of lezers een beeld op te roepen waarmee zij vertrouwd zijn. Het effect van zo'n beeld kan versterkt worden wanneer het aansluit bij ervaringen van de lezer. Een voorbeeld daarvan is de uitleg die in Natuur en Techniek wordt gegeven in een artikel over het verzakken van de pijlers van de Oosterscheldedam. Als voertuig is daarbij gekozen voor een foto van een recreant die vlak aan zee met zijn beide voeten in het natte zand staat. Een geslaagde analogie omdat bijna iedereen wel eens zo'n ervaring heeft gehad. Uit dit voorbeeld blijkt ook dat bij analogieën woorden niet alleenzaligmakend zijn.

Onder: Zonder fundering zou het de pijlers van de Oosterscheldedam vergaan als de voeten van iemand die stilstaat op het strand.

Aantrekkelijkheid

Hebben analogieën nu alleen een uitlegfunctie? Uit de voorbeelden in de alinea hierboven blijkt dat ze ook een aantrekkelijkheidsfunctie hebben.

Waar het zwaartepunt ligt, hangt uiteraard af van de communicatieve situatie. In Kijk en Natuur en Techniek ligt de nadruk op de aantrekkelijkheid. Lukt het ook altijd om analogieën ook aantrekkelijk te maken?

Daar kun je wel vraagtekens bij zetten. Zeker bij verhalen over bacteriën, virussen en immuunsystemen kun je er bijna automatisch van uitgaan dat er wel een blik soldaten met materiaal variërend van prikkeldraadversperringen tot geleide projectielen opengetrokken wordt. Ook het gedrag van atomen wordt nogal eens met exercerende soldaten vergeleken. Het bloedvatensysteem wordt bijna altijd vergeleken met de centrale verwarming, de computer bijna altijd met een huis met flexibele kamers of met kaartenbakken. Bij DNA wordt er eindeloos geknipt en geplakt en altijd past er wel een stof bij een andere stof als een sleutel op een slot. Schrijvers in de hierboven genoemde populairwetenschappelijke bladen lijken de neiging te hebben vast te houden aan wat ooit een originele analogie was, uit angst dat een kennelijk als adequaat ervaren uitleg in het gedrang komt. Kortom, een originele analogie bedenken die zowel een uitlegfunctie als een aantrekkelijkheidsfunctie heeft, is kennelijk nog niet zo eenvoudig.

Wanneer gebruiken?

Moeten sprekers of schrijvers nu, wanneer zij iets willen verduidelijken, zo mogelijk een analogie gebruiken?

Daar zijn de geleerden het niet over eens. Sommigen zien de analogie als een efficiënte manier om informatie over te dragen, omdat dat (als het tenminste niet nodig is om alle overeenkomsten en verschillen aan te geven) op die wijze zo compact mogelijk is. Dergelijke informatie staat door de keuze van het meestal concrete en beeldende voertuig bovendien dicht bij de belevingswereld van de toehoorder of lezer. Tegenstanders menen dat analogieën slechts verwarring zaaien.

Vooral wanneer een ingewikkeld concept - bijvoorbeeld een begrip als ‘computer’ - met behulp van een analogie verklaard moet worden, worden nogal eens verkeerde conclusies getrokken. Lezers moeten in hun hoofd twee begrippen integreren, waarbij ze gehinderd worden door het feit dat overeenkomsten en verschillen meestal grotendeels impliciet blijven en waarbij onduidelijk is hoe zwaar ze overeenkomsten en verschillen moeten tellen. Eén ding lijkt wel zeker. Als het gaat om de uitleg van één kenmerkend aspect van een niet te veel omvattend begrip, dan kan, wanneer het juiste voertuig wordt gekozen, een analogie een aantrekkelijk alternatief zijn.