Onze Taal. Jaargang 58

[p. 14]

Er is een woord voor: koro
Robert-Henk Zuidinga

De legende wil dat ons begrip ‘gezellig’ maar lastig te vertalen is. De sfeer van een huisgezin uit de jaren vijftig, dat genoeglijk en in z'n geheel - kinderen gingen toen voor hun dertigste zelden het huis uit - rond de kolenhaard liedjes zong terwijl vader in zijn fauteuil tevreden aan zijn pijp trok (tabak merk ‘Sailor’) en moeder voor warme chocolademelk met speculaasbrokken zorgde, is blijkbaar zo sterk aan onze belevingswereld gebonden, dat de rest van de wereld er niet in geslaagd lijkt die zelfde sfeer in één woord te vangen.
Het Nederlands is niet de enige taal met woorden die onvertaalbaar zijn (of lijken). Integendeel, ze komen in vrijwel elke ons bekende taal voor, en meer nog in ons onbekende talen. De titel van het boek Koro (Chinees; zlfst. nw.) De hysterische overtuiging dat je penis steeds kleiner wordt geeft daar meteen al een goed voorbeeld van. Andere woorden waarvan je, na de ‘vertaling’ gelezen te hebben, meteen begrijpt wat ermee bedoeld wordt, maar waarbij je je ook onmiddellijk realiseert dat wij daar niet één evenwaardig woord voor hebben, zijn Radfahrer - iemand die naar boven likt en naar onderen trapt - en understatement - aanduiding waarmee iets veel zwakker wordt uitgedrukt dan het in werkelijkheid bedoeld wordt.

In Koro zijn door de Amerikaanse auteur Howard Rheingold een groot aantal begrippen bijeengebracht die slechts in één taal kernachtig uitgedrukt worden en het in elke andere taal met een omschrijving moeten doen. De oorspronkelijke titel van het boek was dan ook They have a word for it (Daar hebben ze er een woord voor).

kalpa 186

kekau 131

kolleh 84

koro 59

koyaanisqatsi 175

kula 94

Kulikov 162

kut 107

kyoikumama 30

lagniappe 99

land nám 145

lao 29

lingam 67

majie 47

mamihlapinatapei 62

mantra 52

masa bodoa 161

maya 112

mbuki-mvuki 27

metterc in piazza 61

mokita 41

mu 118

nadi 116

nakhes 35

nârâchâstra prayoga 66

nemawashi 98

ngaobera 22

ngarong 133

Njepi 56

ocurrencia 187

Ohrwurm 185

ondinnonk 151

orenda 49

ostranenie 81

palatyi 111

Papierkrieg 158

ponte 97

qualunquisino 160

Radfahrer 95

ramé 36

rasa 79

razbliuto 62

rêve à deux 132

rojong 28

sabi 75

sabsung 106

salogok 189

sanza 46

saper vivere 26

sbottonarsi 51

Schlimmbesserung 176

séntak bangun 131

shibui 76

shih 77

Shimá 174

sitike 25

stam 188

suilk 28

ta 108

talanoa 53

talkin 147

tao 140

tartle 34

tashinamu 164

tea 26

tikkun olam 163

tingo 21

tirare la carretta 98

tjotjog 33

Torschlüsspanik 58

Treppenwitz 48

tsuris 35

uffda 189

underdog 30

uspolecnić 166

Niet één Nederlands woord

Rheingold heeft zijn vondsten geordend naar een aantal thema's, uiteenlopend van ‘Serieuze zaken (Woorden over werk en geld)’ en ‘Het leven is slechts een droom (Het jargon van de technologen van de geest)’ tot ‘Wat je zegt ben je zelf (Krachttermen)’, ‘Godsdienstige wegwijzers (De kaart, het land en het mysterie)’ en ‘Merkwaardige memen (Taalvirussen)’. In dat laatste hoofdstuk staan onder meer Ohrwurm (Duits): een deun of melodie waar een bevolking snel door wordt aangestoken, en ocurrencia (Spaans): plotseling, helder idee of geestige opmerking. En inderdaad, probeer daar maar eens één Nederlands woord voor in de plaats te krijgen.

Misschien nog wel illustratiever is Uffda (Zweeds): een woord van medeleven, te gebruiken wanneer iemand pijn heeft. Als je ziet dat een ander zich krachtig op de duim slaat, wil je zelf ook wel eens even de adem inhouden of een solidair ‘Au’ uitbrengen, maar Zweden roepen dan welgemeend ‘Uffda!’ Dat houdt volgens de auteur een combinatie in van ‘au voor jou’ en ‘het spijt me dat je je bezeerd hebt’.

Om tot een zo breed mogelijke verzameling te komen, heeft Rheingold zich door gebruikers van de meest uiteenlopende talen laten adviseren, en het resultaat is dat er woorden uit alle uithoeken van de wereld vertegenwoordigd zijn: uit het Javaans en Bantoe, het Sanskriet en Jiddisch, het Sioux en het Paaseilands, het Vuurlands en het Kiriwina (op Nieuw-Guinea); uit alle denkbare talen dus, behalve het Nederlands.

Uit het Navajo (de taal van een Indianenstam in Noord-Amerika) komt bijvoorbeeld hózh'q: de schoonheid van het leven, zoals gezien en gecreëerd door een mens, en uit het Hopi (eveneens de taal van een Indianenvolk) stamt koyaanisqatsie: natuur uit haar evenwicht, een woord dat over de hele wereld bekend werd als titel van een film. Ho'oponopono uit het Hawaïaans betekent: het oplossen van een probleem door erover te praten, en land nám (Oud-IJslands) is de naam voor het inwijden van nieuw land door het te mythologiseren.

Medelijden op niveau

Vrees niet dat het een saai boek geworden is, vol dorre opsommingen. Om te beginnen staan er tal van woorden in die wij ook kennen en (onvertaald) gebruiken, zoals Weltschmerz, contrecoeur of esprit de l'escalier, dat wil zeggen het scherpe antwoord op iemands beledigende opmerking dat je

[p. 15]

niet te binnen schiet op het moment dat je het nodig hebt, maar pas als je al op de trap loopt om het pand te verlaten.

Op de tweede plaats volstaat Rheingold niet met een omschrijvende vertaling, maar geeft hij er een uitgebreide toelichting bij: de herkomst van het woord, situaties waarin het gebruikt wordt, illustratieve passages uit de literatuur van de desbetreffende taal: je zou wensen dat elk woordenboek zijn informatie zo lezenswaardig bracht.

En op de derde plaats is het een uitbreiding van onze woordenschat. De auteur roept zijn lezers voortdurend op de genoemde termen zelf ook door de conversatie heen te strooien. Bij Uffda schrijft hij: ‘Gebruik het eens, de eerstvolgende keer dat de mogelijkheid zich voordoet, en kijk eens wat er gebeurt. In het ergste geval zal men je verwonderd aankijken. In het gunstigste geval breng je het medelijden in de wereld op een hoger niveau.’ Koro is niet een woordenboek in de zin dat je er gericht iets in kunt naslaan (al heeft het een register op alle trefwoorden). Het is vooral een leeswoordenboek, zoals Opperlandse taalen letterkunde en het Bargoens Woordenboek dat zijn. En het voldoet volledig aan de enige eis die aan zo'n boek gesteld kan worden: dat je het pakt om iets op te zoeken, getroffen wordt door een lemma, begint te bladeren, blijft bladeren en het pas een paar uur later kunt wegleggen, zonder ooit toegekomen te zijn aan wat je nou eigenlijk zocht.

Overigens valt het met die onvertaalbaarheid van ‘gezellig’ wel mee, te oordelen naar de vertaalwoordenboeken van Van Dale. Het Groot woordenboek Nederlands-Engels bijvoorbeeld geeft onder meer snug, cosy en comfy (de knusse vorm van comfortable) en biedt voor een gezellig hoekje een snuggery. Het Frans blijft daar wat bij achter met het wel erg algemene agréable en une atmosphère familiale, maar het Duits biedt weer volop keuze: gemütlich, behaglich en zelfs gesellig met als voorbeeldzinnen ein heimeliges Zimmer en der Ofen knisterte anheimelnd. Je ruikt de speculaas.

Howard Rheingold, Koro (Chinees; zlfst. nw.) De hysterische overtuiging dat je penis steeds kleiner wordt. Lexicon van onvertaalbare woorden in 45 talen. Uitgeverij Kosmos - Utrecht/Antwerpen, 1988, 200 blz., paperback, f 24,90.

ISBN 90 215 1373 0