Onze Taal. Jaargang 58

Vraag en antwoord
Samenstelling-s-problemen
Redactie Onze Taal

Vraag: In welke gevallen krijgen samenstellingen een ‘tussen-s’ tussen de samenstellende delen?

Antwoord: Renkema stelt in ‘Het vergeelde boekje’ (zie Onze Taal 1984, 114-116) als eenvoudige regel voor: schrijf de tussenklank -s- alleen als deze wordt gehoord.

Deze regel geeft helaas geen oplossing als je een en dezelfde samenstelling nu eens met en dan weer zonder tussen-s hoort uitspreken. Zo meenden wij tot vandaag alleen uitvalsbasis gehoord te hebben, totdat vandaag een huisschilder tot tweemaal toe van uitvalbasis repte.

Een eenvoudige oplossing zou zijn: dan maar beide vormen ook in geschreven taal toelaten. Die oplossing doet echter geen recht aan een belangrijk verschil tussen spreken en schrijven. In een vergadering mag iedereen opgewekt vormen met en zonder s gebruiken, maar de secretaris die de notulen maakt, moet kiezen. Schriftelijke stukken hebben immers de pretentie een eenheid te vormen.

Wie of wat beslist?

Laten we de s-vormen in onze schrijftaal zegevieren? Of juist de s-loze? Dat kunnen we beslissen door te tellen hoeveel s-sprekers er zijn ten opzichte van de s-loze sprekers, en de meerderheid te laten winnen. Zo'n democratische oplossing is niet alleen bewerkelijk door het vele telwerk, maar ook misleidend. Taalgebruikers willen zich immers richten naar het taalgebruik van medetaalgebruikers dat ze voorbeeldig achten. Tegen het taalgebruik van anderen zetten ze zich juist af. De elitaire oplossing dan maar? Dat wil zeggen, kijken hoe een groepje voorbeeldige taalgebruikers de tussenklank behandelt? Die methode is weer iets minder bewerkelijk dan de vorige. Bovendien is het nog maar de vraag of er uit dat taalgebruik handige regels gedestilleerd kunnen worden. Dat komt onder meer doordat ook dit taalverschijnsel blootstaat aan hypercorrecties. Zoveel sprekers voegen in zoveel woorden een s toe, dat die s voor anderen verdacht is geworden. Een voorbeeld is de s voor het achtervoegsel -loos: inhoud(s)loos, regering(s)loos, geluid(s)loos. Wie de s wel zegt maar niet schrijft, wordt onzeker en gaat ook de s weglaten als die er wel hoort, zoals in arbeidsloos.

Onderzoek naar regelmaat

Er is nog een derde weg mogelijk, de wetenschappelijke. Daarvoor is de bestudering van grote hoeveelheden bestaande en net gemaakte samenstellingen nodig, om te zien welke eigenschappen van de samenstellende delen invloed hebben op de keuze van de tussenklank. Professor M.C. van den Toorn heeft een paar jaar geleden deze weg bewandeld in een reeks artikelen in De nieuwe taalgids.^* Zijn oogmerk was aan te tonen dat het opduiken van de tussenklank niet chaotisch is, maar dat er regels en tendensen in te ontdekken zijn. We zullen bij de behandeling van enkele gevallen zoveel mogelijk van zijn bevindingen gebruik maken.

* M.C. van den Toorn, ‘De tussenklank in samenstellingen waarvan het eerste lid een afleiding is’. De nieuwe taalgids 74, 1981, 197-205;
M.C. van den Toorn, ‘De tussenklank in samenstellingen waarvan het eerste lid systematisch uitheems is’. De nieuwe taalgids 74, 1981, 547-552;
M.C. van den Toorn, ‘Tendenzen bij de beregeling van de verbindingsklank in nominale samenstellingen’. De nieuwe taalgids 75, 1982, 24-33; 153-160.

[p. 6]

Beheersovereenkomst of beheerovereenkomst?

Op het Ministerie van Landbouw wordt het woord beheersovereenkomst gebruikt om er het contract mee aan te duiden dat agrarische organisaties met de overheid hebben afgesloten om het milieu te beheren (en dus niet te beheersen). Moet daarom die s in de samenstelling niet weg?

Er zijn argumenten om de s te laten staan. Ten eerste zijn er vergelijkbare samenstellingen die ook een s hebben: beheersinstituut, beheersvorm. Ten tweede verzet overeenkomst zich niet tegen een s: arbeidsovereenkomst, vervoersovereenkomst, al is die s absoluut niet verplicht: huurovereenkomst. Daar staat een argument tegen de tussen-s tegenover: in samenstellingen met beheer wordt het onduidelijk of we met beheren dan wel met beheersen te maken hebben. Niemand zou toch koer- en koersgeluiden op een hoop willen gooien, of antimormaatregelen en antimorsmaatregelen. We moeten elke kans aangrijpen om misverstanden te vermijden, vooral als dat tamelijk makkelijk kan door een s te schrappen.

De verleiding tot taaltherapie moet wegens wetenschappelijke argumenten weerstaan worden. Niet zozeer omdat de kans op verwarring ons vrij klein lijkt, gezien het probleemloze bestaan van beheersinstituten. Wel wegens een van de tendensen die Van den Toorn noemt: er komt een s na een abstract zelfstandig naamwoord dat van een werkwoord is afgeleid dat voorzien is van een voorvoegsel. Neem bijvoorbeeld het werkwoord besturen. Dat bestaat uit het voorvoegsel be- en sturen. Daarvan is bestuur afgeleid, en we zien dat alle samenstellingen met bestuur een s krijgen: bestuurscollege, bestuursdaden en dergelijke. Uiteraard zit in beheren eveneens het voorvoegsel be-. Op grond daarvan is de tussenklank volkomen regelmatig. Beheersovereenkomst is dus volgens regelmatige regels gevormd.

Belastingplichtige of belastingsplichtige?

Hoort er achter belasting en andere woorden op -ing een s of niet? Volgens Van den Toorn moeten we onderscheid maken tussen telbare zegwoorden en niet-telbare. De niettelbare krijgen een s, de telbare niet. Zo betekent belading in beladingsproces ‘het beladen’. Dat is niet telbaar en er verschijnt een s. Maar het is mogelijk meer kernladingen te plaatsen in een kernladingraket, en de s is afwezig. Nu de belastingplichtige: het eerste deel daarvan kent een meervoud. Daarom ook geen tussen-s.

Kortingkaart of kortingskaart?

Sommige medeleden hebben kritiek op kortingkaart. Dat zou kortingskaart moeten zijn, vinden zij. Dat probleem wordt er niet eenvoudiger op doordat de twee Van Dales niet één lijn trekken. De driedelige Grote Van Dale kiest voor kortingskaart en de Hedendaagse Van Dale voor kortingkaart. Dit verschil kan aan de hand van Van den Toorns genoemde tendensen verklaard worden met een beroep op de betekenis. De Grote zou dan het abstracte begrip ‘het korten’ hebben bedoeld, de Hedendaagse de telbare ‘reducties’. Helaas zijn de betekenisomschrijvingen hiermee in tegenspraak. De Grote geeft immers als omschrijving ‘kaart die recht geeft op een korting’ (cursivering OT). De Hedendaagse geeft een beperktere omschrijving: ‘NS-kaart op vertoon waarvan men tegen gereduceerde prijzen (cursivering OT) kan reizen’. We zien bij beide korting in zijn telbare gedaante, waardoor kortingkaart het meest voor de hand ligt.