Onze Taal. Jaargang 57

[p. 190]

45 jaar koninklijke reportage op de radio
T. Wilbrink-Harms - afstudeerscriptie richting ‘taalvariatie en taalverandering’, afdeling MO-B Nederlands, Hogeschool Midden-Nederland

Is het taalgebruik van radioverslaggevers veranderd, en zo ja, is deze verandering een verslechtering of een verbetering? Overal wordt geklaagd over het taalgebruik op de radio. Men gaat ervan uit dat dit steeds slechter wordt en dat radioverslaggevers ‘geen goede zin meer kunnen maken’. In Onze Taal wordt al heel vroeg gesproken van een negatieve invloed van de pers op het taalgebruik van de gewone mensen:

•	‘O die journalisten, zij bevorderen het sterke taalbederf.’ (O.T. 1937, nr. 2)
•	‘Houd maar gerust op met pogingen om ons volk beter taalgebruik te leren. De radio verknoeit alles. De radio is onze grote taalbederver en geen mens is in staat daartegen iets te ondernemen.’ (O.T. 1957, nr. 2)

Ik besloot bij de NOS banden van radioreportages uit verschillende periodes op te vragen om het taalgebruik ervan te kunnen vergelijken. De enige bewaard gebleven reportages uit de jaren dertig die door journalisten werden gesproken, gingen over het koninklijk huis. Daarom heb ik mij beperkt tot de vergelijking van koninklijke reportages uit de periodes 1935, 1950, 1965 en 1980. Van elk van deze periodes heb ik reportages van ongeveer een uur bestudeerd en vergeleken.

Onbeschaafde uitspraak

Klachten over de uitspraak betreffen een slordige uitspraak van klinkers en medeklinkers, bijvoorbeeld dat de a een ao of o wordt, de e een ei, en dat er tussen twee medeklinkers een toonloze e hoorbaar is.

Mijn onderzoek naar de onbeschaafde uitspraak van klanken ging alleen over de ij (ai, ao, aa) en over het stemloos worden van de v en de z aan het begin van een woord in stemhebbende omgeving.

Ik heb in de door mij beluisterde tekstgedeelten geen onbeschaafde uitspraak van de ij kunnen scoren. Ik denk dat dit komt doordat de ‘koninklijke’ journalisten allemaal goed opgeleid zijn en bijna allemaal uit het westen komen.

Wel constateerde ik dat de ij in de periode 1935-1950 geslotener en korter werd uitgesproken dan in de periode 1965-1980.

De v wordt in de genoemde posities steeds meer als f uitgesproken. Het betreft een stijging van in totaal 20%: in 1935 werd 14% als een f uitgesproken, in 1950 23%, in 1965 29% en in 1980 34%.

De veranderingen in de uitspraak van de z bieden echter een zeer wisselvallig beeld.

Zinslengte

Ingewikkeld taalgebruik manifesteert zich vaak in het gebruik van lange zinnen met veel bijzinnen en tussenzinnen, waarbij de spreker aan het eind van de zin vaak vergeten is hoe hij begonnen was. In de jaren vijftig komen de eerste adviezen om het taalgebruik op de radio begrijpelijker te maken. Er wordt geadviseerd vooral korte zinnen te gebruiken.

Om veranderingen in de zinslengte te onderzoeken, heb ik per periode vijf steekproeven genomen. Het aantal woorden per zin bleek na 1950 met 7,6 woorden per zin te zijn verminderd. Deze daling zette zich voort na 1965. (Grafiek 1) De zinnen bevatten na 1950 veel minder bijzinnen en tussenzinnen. Ze zijn korter geworden en minder complex van structuur.

Grafiek 1. Het gemiddelde aantal woorden per zin in de verschillende periodes.

Woordkeuze

De woordkeuze zou volgens velen ook veranderd zijn. Volgens de een is het taalgebruik op de radio ‘gewoner, minder deftig’ geworden, volgens de ander ‘platter’. Nu weet je als taalgebruiker anno 1988 nooit wat de frequentie en de gevoelswaarde van sommige woorden in 1935 voor de luisteraar van toen moet zijn geweest. Toch mogen we aannemen dat de gecursiveerde woorden in de volgende zinnen ook vroeger al archaïsch waren:

‘Ze hebben de rijtoer gemaakt in een rode landauer getrokken door vier paarden, bereden door postiljons’.
‘De gasten zetten zich nu om het défilé, dat over enkele ogenblikken zal beginnen, gade te slaan.’

Het aantal archaïsche woorden (bijv. ook braniekragen, aigrettes, tijding) daalt al direct na 1935 heel sterk. Plechtige, formele woorden blijven tot in 1980 in gebruik. Ik denk dat dit inherent is aan het onderwerp: het zijn immers reportages van koninklijke gebeurtenissen! Enkele voorbeelden van zinnen die ik tot deze categorie gerekend heb, zijn:

‘Prins Bernhard heeft een ongemeen elegante manier van buigen.’
‘Het is zeker ook ontroerend voor prinses Juliana, die later ook ontroerd blikte naar haar dochter.’

Andere formele woorden worden wel vervangen door alledaagse, bijvoorbeeld: toiletten, japonnen worden in 1965-1980 jurken; aan weerszijden wordt aan beide kanten; wuiven wordt zwaaien; thans wordt nu; naar buiten schrijden/treden wordt naar buiten komen; ze zetten zich wordt ze gaan zitten.

Woorden en uitdrukkingen die duidelijk tot de (soms joviale) spreektaal behoren, nemen na 1950 sterk toe. (Grafiek 2)

Grafiek 2. Het aantal zinnen en uitdrukkingen uit ‘echte’ spreektaal.

[p. 191]

Enkele voorbeelden zijn:

‘Er kan geen kip meer bij.’
‘Ik denk dat die vorstelijke gasten heus wel wat zullen lusten.’
‘D'r wordt geschroefd, d'r wordt wat gesleuteld, d'r wordt eens een nieuwe lens opgezet onder 't motto je weet maar nooit!’

Ten slotte heb ik nog gekeken naar het gebruik van naamvallen. In 1935 wordt er 23 keer een naamvalsvorm gebruikt op een totaal van 20 getypte A4-vellen. In 1950 nog 5 keer. Daarna is het gebruik van naamvallen verdwenen. De naamvallen van 1935 betreffen de derde of vierde naamval bij het bepaald lidwoord, en de tweede naamval. Enkele voorbeelden zijn:

‘de rede van den voorzitter’
‘de bladen werden den verkopers uit de handen gerukt’
‘ze schrijden naar den uitgang der zaal’.

De naamvallen van 1950 betreffen bepaalde uitdrukkingen en het gebruik van de tweede naamval. Enkele voorbeelden zijn:

‘ons aller verknochtheid’
‘omdat we zo veel korpsen dezer dagen hebben gekend’
‘een beeld wat telkenjare toch weer boeiend is’.

Dat het gebruik van naamvallen na 1950 verdwenen is, acht ik het gevolg van een ‘natuurlijke taalverandering’ in de periode 1935-1950 treffen we nog slechts naamvalsresten aan.

Ik vat de veranderingen en mijn conclusie die daaraan ontleend is samen:

- mijn onderzoek naar enkele uitspraakaspecten heeft geen grote veranderingen aan het licht gebracht. Mijn conclusie is dan ook dat het met de verzorging van de klanken nog niet zo slecht gesteld is.

- na de invoering van professionele normen voor spreektaal op de radio zijn de zinnen korter geworden. Korte zinnen maken de reportages veel duidelijker en zorgen ervoor dat de boodschap beter overkomt.

- er wordt meer aansluiting gezocht bij de gewone spreektaal. Er is een duidelijk streven naar eenvoudig taalgebruik waar te nemen. De reportages, die toch voor het gewone publiek bedoeld zijn, worden er alleen maar begrijpelijker door. De radio wordt gewoner: van middelpunt van het gezinsleven (tot de jaren vijftig) tot geluidsbehang (nu).

Naast het feit dat de radio gewoner wordt, wordt er ook eenvoudiger over het koningshuis gesproken. Er komen minder bijzondere woorden voor. Uit de uitgebreide woordenschat ten aanzien van koetsen (calèche, landauer, karos en berline) en feestkledij is een aantal woorden verdwenen, doordat de voorwerpen waarnaar deze woorden verwijzen, verdwenen zijn. Ook wordt over de koninklijke personen gewoner gesproken. Zo ‘nijgt’ de koningin niet meer, maar ‘buigt’ zij.