Onze Taal. Jaargang 57

[p. 188]

Onze taal in een cultureel verband

Na de lezingen gaf prof. dr. J.W. de Vries, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden en kersvers bestuurslid van het genootschap, een korte reactie. Na een samenvatting van de lezingen ging hij nader in op het eigen karakter van het schriftelijk taalgebruik, en op het verschil tussen schrijftaal en spreektaal. Aan de schrijftaal ontleent het Nederlands de status van cultuurtaal, en het onderwijs in de schrijftaal dient ook dit culturele aspect te weerspiegelen.

‘spreek niet zoals u schrijft’

Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen geschreven taal en schrijftaal. Geschreven taal is het produkt van schriftelijk taalgebruik. Schrijftaal is een bepaalde variëteit van geschreven taal, namelijk de strak genormeerde, traditionele, wat plechtstatige geschreven taal die in het begin van deze eeuw op scholen werd onderwezen. Rond de eeuwwisseling brak het inzicht door dat de gesproken taal primair is en de geschreven taal ervan afgeleid, en dus secundair. Dit inzicht resulteerde in de opvatting dat de geschreven taal zich had te richten naar de gesproken taal, en dat daarom de te deftig geachte traditionele schrijftaal vervangen moest worden door een natuurlijker geschreven taal. Deze natuurlijker geschreven taal had zich in het bijzonder te richten naar het verzorgde spreken van ontwikkelde taalgebruikers.

Over de verhouding tussen mondeling en schriftelijk taalgebruik, tussen gesproken en geschreven taal, wordt echter tegenwoordig wat genuanceerder gedacht dan rond de eeuwwisseling. In de eerste plaats is het schriftelijk taalgebruik een andere coöperatieve handeling - ik gebruik de term coöperatief liever dan de modieuze term communicatief - dan het mondeling taalgebruik. Het mondeling taalgebruik is volstrekt afhankelijk van het voortschrijden van de tijd, het schriftelijk taalgebruik niet: een lezer kan teruglezen wat hij niet heeft begrepen, en een schrijver weet dat. Het mondeling taalgebruik is altijd ingebed in een spreeksituatie met een spreker en een hoorder: gebaren, mimiek, maar ook alleen in de spreeksituatie interpreteerbare woorden als hier en daar of ik en u zijn middelen waarover men niet beschikt bij schriftelijk taalgebruik. Ten slotte: de drang tot mondeling taalgebruik is er voortdurend; de drang tot schriftelijk taalgebruik ontstaat pas als men tijd en ruimte wil overbruggen, produktief maar ook receptief.

In de tweede plaats is de geschreven taal in zekere zin onafhankelijk van de gesproken taal. Dit geldt niet alleen voor de traditionele schrijftaal, maar ook voor alle geschreven taal. De leuze ‘spreek zoals je schrijft’ dient in het algemeen niet nagevolgd te worden. De geschreven taal gehoorzaamt nu eenmaal aan eigen normen.

In de derde plaats oefent geschreven taal invloed uit op gesproken taal, en zeker op de verzorgde gesproken taal, hoezeer taalkundigen die uitgaan van het primaat van de gesproken taal dat ook mogen betreuren.

‘taal is méér dan communicatie’

Aan de schrijftaal ontleent het Nederlands de status van cultuurtaal. Overigens ben ik het eens met collega Zaalberg, die in 1965 voor dit genootschap betoogde dat het geen enkele zin heeft kunstmatige verschillen tussen spreektaal en schrijftaal te handhaven. Zo stem ik ook in met zijn opvatting dat ‘er voor onze taalcultuur al veel gewonnen zou zijn, als iedere Nederlander even hard zijn best deed om goed te spreken als om goed te schrijven’.

Het gevaar bestaat dat taal uitsluitend als een middel tot communicatie wordt gezien. Goed schrijfonderwijs houdt er rekening mee dat taal nog andere functies heeft: een culturele functie en een groepsidentificerende functie op macroniveau, en niet te vergeten een expressieve functie: de zingeving die het individu als denkend, willend en voelend wezen kenbaar maakt aan anderen. Gericht schrijfonderwijs, functioneel schrijfonderwijs, ze dienen een belangrijke component te vormen van de schriftelijke taalvaardigheid, maar men moet niet de andere vormen van schrijfonderwijs aan de leerlingen onthouden. Ik pleit er dan ook voor, het opstel, dat u allen zo goed kent en waar u ongetwijfeld ook onaangename herinneringen aan heeft, te handhaven, maar ik pleit er niet voor, schrijfonderwijs te laten samenvallen met opstelonderwijs. Een opstel heeft zelden communicatief nut, het is waar, maar het kan een grote persoonlijke waarde hebben. Gevoelens uiten kan grote voldoening geven, en het is door onderwijs meer te sturen dan aangenomen wordt.

Een tweede punt dat de heer De Vries aan de orde stelde, was het geringe culturele besef in Nederland. Hij citeerde zijn collega Van Oostrom, die klaagt over de verkommering van de studie van onze eigen cultuur.

Goed schrijfonderwijs moet ondersteund worden door goed leesonderwijs. De kennismaking met grote schrijvers uit heden en verleden kan de produktieve taalvaardigheid alleen maar bevorderen. Een paar dagen geleden zag ik met een gevoel van verbazing, maar ook met grote jaloezie, dat onder primitieve omstandigheden leerlingen uit Afrika fabels van De la Fontaine reciteerden. In het Engelse basisonderwijs worden toneelstukken van Shakespeare gelezen, en - in aan-

[p. 189]

gepaste vorm - ook gespeeld. Wij laten onze leerlingen triviale lectuur of de krant lezen, tijd die ook besteed had kunnen worden aan de erflaters van onze beschaving. Het onderwijs is er te weinig op gericht wat van waarde is uit het verleden door te geven aan de volgende generatie. De leerkracht is te weinig cultuurdrager.

‘de leraar is geen cultuurdrager meer’

Het zou onrechtvaardig zijn alleen de Nederlandse leerkrachten te verwijten te weinig als cultuurdragers te functioneren. De gemeenschap heeft te weinig cultureel besef, heeft ook weinig over voor cultuur.

Dit jaar ontving mijn collega Van Oostrom de dr. Wijnandts-Franckenprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letteren voor zijn cultuurhistorische studie over de late middeleeuwen, Het woord van eer. Bij de ontvangst van de prijs hield hij een opmerkelijke rede. Van Oostrom klaagt over de verkommering waaraan zijn vak, de neerlandistiek, of liever de studie van de eigen, vaderlandse cultuur ten prooi is: bezuinigingen, ontslagen en te weinig geld voor onderzoek aan de Nederlandse universiteiten, maar vooral: de grote mate van lijdzaamheid waarin men alles over zich heen laat komen. Cultuurdragers staken niet, ze doen zelfs geen zondagsdienst. Zelfs als er wel spaarzame financiële middelen aangeboord kunnen worden, besteden de over ons gestelde overheden deze liever aan onderzoek van de oceaanbodem of aan informatica dan aan onderzoek van de eigen cultuur. We mogen ons culturele verleden niet laten verkommeren, en we mogen ook die instituten en instanties die ervoor zorg moeten dragen dat dit culturele verleden aan de volgende generaties wordt doorgegeven, zoals ons genootschap, niet laten verdorren. Cultuuroverdracht vraagt een financiële inspanning van de gehele samenleving.

Na een korte discussie met belangstellenden uit de zaal, waaruit bleek hoe groot de betrokkenheid van het publiek bij het thema ‘Scholing in taalgebruik’ was, besloot congresvoorzitter De Rooij de themadag.

Valse interpretatie

jan Blokker schreef op dinsdag 18 oktober in de Volkskrant een reactie op onze themadag. Hierin kwamen onder andere de volgende passages voor:
„Goede spelling volgens de huidige regels is voor een goed begrip van geschreven tekst maar zelden belangrijk”, viel de gast met de deur in huis.
Daar valt weinig tegen in te brengen.
„Alle basen sijn fuile boefen”, lees ik wel eens op een viaductwand, en dat is natuurlijk niet gespeld volgens de huidige regels, maar ik begrijp onmiddellijk wat de kunstenaar bedoeld heeft.
Dat bedoelde Koning ook.
„Het is van belang dat er zonder spelfouten wordt geschreven”, zei hij, „maar daarom moeten de regels eenvoudig en gebruiksvriendelijk worden gemaakt”.
Zoiets als wanneer het genootschap Ons Rekenen zou redeneren dat veel kinderen te stom zijn om te onthouden dat twee plus twee vier is, dus dat we beter kunnen afspreken dat het ook vijf, of drie, mag wezen.
„Dan hoeft er ook niet zoveel tijd aan het spellingsonderwijs besteed te worden”, concludeerde de secretaris voor een zaal vol filologische bondsrijwiel-herstellers. „Die tijd kan beter in taalvaardigheid worden gestoken.”

Onze Taal reageerde met een ingezonden brief, die niet werd geplaatst. Bij navraag zei de redactrice van de rubriek, Margot Minjon, dat er een fout was gemaakt bij de Volkskrant. Wellicht hebben lezers kennisgenomen van de desbetreffende rubriek van Blokker. Wij willen die lezers het weerwoord op de onjuiste uitgangspunten van Blokker niet onthouden. Daarom volgt hier alsnog een gedeelte van de ingezonden brief van Onze Taal.

In ‘Vaardig’ geeft Blokker een reactie op de lezing die NCW-onderwijssecretaris Koning gaf voor het Genootschap Onze Taal op zat. 15 oktober in de RAI. Blokker schuift daarin Koning een opvatting in de schoenen die de laatste helemaal niet heeft. In de valse interpretatie van Blokker wordt de uitspraak ‘de regels voor spelling moeten eenvoudiger en gebruikersvriendelijker worden’ een pleidooi voor een spellinghervorming met hont en vint. Want Blokker vergelijkt: ‘Zoiets als wanneer het Genootschap Ons Rekenen zou redeneren dat veel kinderen te stom zijn om te onthouden dat twee plus twee vier is, dus dat we beter kunnen afspreken dat het ook vijf, of drie, mag wezen.’

Daarmee geeft Blokker een aantoonbaar bedrieglijke voorstelling van zaken. NCW-vertegenwoordiger Koning stelde in zijn lezing dat ‘in de afgelopen 34 jaar nog niets gedaan is aan het gebruikersvriendelijk maken van de officiële spellingvoorschriften’. Als Blokker kan (terug)rekenen, weet hij wat dat betekent. 1954 was het jaar dat het ‘Groene Boekje’ uitkwam, de officiële woordenlijst van de Nederlandse spelling met een (voor sommigen verplichte) voorkeurspelling (consequent) en een toegelaten spelling (konse-kwent). Koning vindt de aandacht die aan deze tweeslachtige spelling besteed moet worden, slecht bestede tijd. Heel Nederland, ook het taalkundige deel, is dat zo langzamerhand met hem eens. Om in de vergelijking van Blokker te blijven: in 1954 hebben we afgesproken dat twee plus twee vier is, maar dat vijf óók goed is. Koning pleitte ervoor af te spreken dat òf vier òf vijf het goede antwoord is, maar niet allebei. De tijdsbesparing die deze vereenvoudiging - feitelijk alleen een standaardisering - oplevert, geeft ruimte voor belangrijker zaken in het taalvaardigheidsonderwijs.

Den Haag

P. Smulders, redacteur-secretaris Onze Taal