Onze Taal. Jaargang 57

Van woord tot woord
Pompelmoes
Marlies Philippa

Dat ontlening van woorden niet tot taalbederf hoeft te leiden, heb ik meermalen betoogd. Laatst nog in het aprilnummer van deze jaargang. Onze taal is krachtig genoeg om van de vreemde woorden iets eigens te maken. Aan woorden als kelder, kaas, muts en sok is de vreemde herkomst niet af te zien. Buitenlandse woorden voor nieuwe begrippen overnemen en vernederlandsen, dat is prima. Dat maakt de Nederlandse taal alleen maar rijker. Laat ik als voorbeeld de citrusvruchten nemen. De r is tenslotte nog steeds in de maand. De citrusvruchten zijn allemaal uitheems; ze kunnen dus onmogelijk een heel oude Nederlandse naam hebben. Soms hebben we daar aardige oplossingen voor gevonden. Bijvoorbeeld bij de sinaasappel of appelsien, een benaming die we zelfs hebben weten te exporteren, zoals u in het vorige nummer hebt kunnen lezen.

Maar ook de mandarijn en de citroen zijn mooie vernederlandsingen. Hun Nederlandse karakter is te zien aan de -ij- in mandarijn en de -oe- in citroen. Citroen komt via het Franse citron van het Latijnse citrus, een vervorming van cedrus. Ceder is eveneens afkomstig van cedrus, maar dat maakt een ceder nog niet tot een citroen. Daar heb ik het ook al over gehad in Onze Taal van 1986, bladzijde 106.

Portugese volksetymologie

De mandarijn heb ik nog niet eerder besproken. Er zijn in de diverse etymologische woordenboeken twee verklaringen voor de naam van de vrucht mandarijn. Beide gaan uit van de Chinese hoogwaardigheidsbekleder. Volgens de ene verklaring duiden de Spaanse benaming naranja mandarina en de oude Engelse mandarin orange erop dat van alle sinaasappelsoorten Citrus nobilis aan de top staat. De mandarijn zou de vorst onder de citrusvruchten zijn. De andere verklaring is, dat de mandarijn genoemd is naar de gele kleur van de gewaden der mandarijnen.

De heren Mandarijnen zelf worden (werden) in China trouwens niet mandarijn maar kwan genoemd. De Portugezen leerden in Voor-Indië het woord mantri kennen, dat ontstaan is uit het Sanskrit: mantrin ‘raadgever, minister’. Zij associeerden dit woord met hun eigen werkwoord mandar ‘bevelen’ en door volksetymologie ontstond aldus mandarim. Deze benaming gaven de Portugezen aan hoge ambtenaren in Maleisië en China. Zo hebben Europeanen voor de Chinezen een woord uitgevonden. Mandarim werd een leenwoord in alle Europese talen. In het Frans bijvoorbeeld: mandarin. Wij namen het over van de Fransen; bij ons ontwikkelde mandarin zich tot mandarijn.

Concrete taalverarming

Op het vernederlandsen van vreemde woorden is dus niets aan te merken. Integendeel. Iets anders is het als we ergens al een goed Nederlands woord voor hebben en we dat dan gaan vervangen door een leenwoord, waardoor ons eigen woord verdwijnt. Daar wordt de Nederlandse taal armer van en daar moet krachtig tegen opgetreden worden.

Ik blijf bij de citrusvruchten. Er zijn er een paar die een schitterende Nederlandse naam hebben, maar die steeds op zijn Engels worden aangeduid. Het verrukkelijke kleine, groene citroentje bijvoorbeeld, waar ik twee jaar geleden in Onze Taal uitgebreid over heb gesproken. Lime heet deze vrucht in veel winkels en kookboeken. En dan te bedenken dat wij er in het Nederlands twee namen voor hebben: limoen en lemmetje!

Veel erger nog is het gesteld met de pompelmoes. U denkt wellicht dat u nog nooit een pompelmoes hebt gegeten, maar dan vergist u zich. Een grote grapefruit is een pompelmoes. Eigenlijk is de grapefruit een ondersoort van de pompelmoes, maar nu dreigt het woord grapefruit, deze Amerikaans-Engelse benaming, onze goede oude pompelmoes te gaan verdringen. Hetzelfde gebeurt in het Frans met pamplemousse.

De oudste rechten

Ook voor het ontstaan van het woord pompelmoes zijn weer twee verklaringen. De ene zegt dat het een oorspronkelijk Nederlands woord is, ontstaan uit pompoen en limoes. Limoes is de Maleise vorm van limoen. Het Franse woord pamplemousse en het Tamil-woord pampalimaasu zouden dan van het Nederlands afkomstig zijn. De andere verklaring is dat het Frans zijn pamplemousse en het Nederlands zijn pompelmoes aan het Tamilwoord hebben ontleend. Bij de vernederlandsing van pampalimaasu kunnen in het laatste geval de pompoen en de limoes een rol hebben gespeeld.

Uit een vrij recent dialectonderzoek is gebleken dat er wat de spreiding van de woorden grapefruit en pompelmoes betreft, een duidelijke scheiding is tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van ons taalgebied. Pompelmoes is de zuidelijke benaming. In het noorden zegt men grapefruit, maar oudere mensen daar weten zich nog te herinneren dat ze vroeger pompelmoes zeiden.

In de taalkunde mag je je gevoel niet altijd laten spreken, maar ik vind dat pompelmoes zoveel gezelliger en gezonder klinkt dan grapefruit. U zou er mij veel plezier mee doen als u voortaan het woord pompelmoes zou gebruiken in plaats van grapefruit, ook in de groentewinkel.