Onze Taal. Jaargang 57

De toren van Babel
Kopje
H. Heestermans

Hebt u er wel eens over nagedacht wat een kopje eigenlijk is? Nee waarschijnlijk. Een kopje haal je uit de kast en je schenkt er thee of koffie in. Zelden iets anders. Daar denk je verder niet over na. Zeker niet over het verschil met een beker.

Anna Wierzbicka schreef in 1985 een boek onder de titel Lexicography and conceptual analysis (Karoma Publishers Inc., Ann Arbor, USA). In 343 bladzijden behandelt ze het onderscheid tussen kopjes en bekers, honden en katten, fietsen en auto's en fruit en groente. Het is dure lectuur, want het boek kost f 140,-. U kunt het dus beter bij een bibliotheek lenen. Maar lezen moet u zoiets spannends wel.

Hoe hebben de woordenboeken in de loop der tijden het kopje omschreven? De Concise Oxford Dictionary van 1982 definieert cup als: ‘drinking-vessel, with or without handle and stem’ (drinkvat, met of zonder oor en ‘steel’). Dat is niet goed. Net zomin als de definitie in de Petit Robert, mijn favoriete woordenboek: ‘petit récipient à anse ou à oreille, servant à boire’ (klein vat met handvat of oor, dienend om eruit te drinken).

Deze definities kunnen net zo goed slaan op een beker of een mok als op een kopje.

Verschil nergens vermeld

Waar zit 'm dat verschil tussen een kopje en een beker nu precies in? Volgens Wierzbicka maakt een kopje deel uit van een servies. Er zijn meerdere kopjes, er is een melkkannetje, een suikerpot en er behoren fraaie lepeltjes bij. Duidelijk bestemd voor een groter gezelschap. Het kopje heeft een sociale functie. Daarom is het materiaal ook fijner dan dat van een beker; van porselein bijvoorbeeld. Een beker is voor het ruwere werk. Je neemt hem mee als je nog even de zolder of het schuurtje moet opruimen. Een beker is dus ook groter, want er moet meer in. Je kunt niet voor twee slokjes naar beneden lopen.

De Nederlandse woordenboeken steken niet slecht af tegen hun buitenlandse collega's. Van Dale Hedendaags Nederlands ziet een kopje als een ‘holrond gebruiksvoorwerp van porselein, glas e.d. om uit te drinken’. Hier is in elk geval aandacht besteed aan de vorm en aan het materiaal. De grote Van Dale geeft wel de vorm, maar niet het materiaal: ‘klein vaatwerk van cilindrische of halfbolle vorm met platte bodem en gewoonlijk van een oor voorzien, m.n. om er (niet-alcoholische) dranken uit te drinken’. Vooral die toevoeging ‘niet-alcoholisch’ bekoort mij zeer. Jenever uit een kopje hoort niet. Maar het belangrijkste verschil tussen een kopje en een beker is in geen woordenboek ter wereld vermeld. Bij een kopje behoort een schotel, en bij een beker niet. Een beker neem je immers mee, en uit een kopje drink je beschaafd aan tafel.

Test uw taalgevoel

Een aardig spel voor de naderende winteravonden. Speel het met minstens vijf deelnemers. Neem een gewoon, alledaags Nederlands woord, bij voorkeur een concreet zelfstandig naamwoord. (Ga pas na één jaar over op werkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en voorzetsels. Als u heel ver gevorderd bent, beproeft u uw vaardigheid op een woord als wel in ‘zie je wel’ en ‘wel, wat heb ik je gezegd’.) Probeer van dat woord de betekenis te omschrijven. Maak u niet boos over wat de anderen ervan maken. Sla hun vooral niet de hersens in.

De mooiste definitie die ik ooit gelezen heb, staat in de zesdelige Duden bij Katze. Ik vertaal haar, want in het Nederlands is de poëzie ervan groter dan in het Duits.

‘Zich soepel en geluidloos bewegend, vooral muizen vangend klein huisdier met slank lichaam, gedrongen kop, met korte, spitse, staande oren, zachte pels, scherpe tanden, intrekbare nagels en ogen die ook 's nachts voortreffelijk kunnen zien.’

Dat is ongetwijfeld door een kattenliefhebber geschreven. Ik ben er zelf een. Ik wou dat ik deze definitie gemaakt had.