Onze Taal. Jaargang 57

[p. 161]

[Nummer 11]

[p. 162]

Taalemancipatiebewegingen in Nederland
De strijd en zorg voor onze dialecten
Drs. Pierre Bakkes - docent taalkunde/taalbeheersing, Hogeschool Katholieke Leergangen Sittard

Het Genootschap Onze Taal houdt zich bezig met taalverzorging: de instandhouding van het verantwoorde gebruik van de Nederlandse taal. Er zijn veel meer verenigingen met ‘zorg voor de taal’ als doelstelling, maar die ijveren voor de streektalen in Nederland. Deze verenigingen hebben een veel minder rooskleurige uitgangspositie, betoogt P. Bakkes, neerlandicus en, als spreker van een Limburgs dialect, actief in de vereniging Veldeke. De positie van de dialecten en hun sprekers is tegenwoordig zo benard, dat verenigingen als Veldeke het best taalemancipatiebewegingen genoemd kunnen worden. Bakkes legt uit waar het de leden van zulke bewegingen om gaat, en geeft een voorlopig overzicht van de taalemancipatiebewegingen in Nederland en hun activiteiten. Hij eindigt met een oproep.

Mijn eigen taalleergang hield grofweg het volgende in: mijn thuistaal, het dialect van Montfort, afleren en daarvoor iets beters en mooiers aanleren: het standaard-Nederlands. Dat had zoveel succes dat ik Nederlands ging studeren. Dat deed ik vanuit de overtuiging dat ik als onderwijzer meer inzicht in die taal moest hebben om ze goed te kunnen doorgeven.

Tijdens het eerste college Algemene Taalwetenschap kreeg ik tot mijn verbazing te horen dat er geen taalkundige basis is voor het onderscheid tussen taal en dialect. Ik kon niet anders dan de conclusie trekken dat ik thuis geen verwerpelijk taaltje geleerd had. De term ‘Algemeen Beschaafd’ heb ik van toen af niet meer gebruikt.

Vanaf de tijd van dat eerste college Algemene Taalwetenschap verbaas ik me telkens weer over een aantal zaken. Bijvoorbeeld over gedragsregels als: ‘Het is onbeleefd om dialect te spreken tegen iemand die dat dialect klaarblijkelijk wel verstaat maar niet spreekt’ en ‘Schrijven doe je in een taal, niet in een dialect’. Ook vind ik het onbegrijpelijk dat taalkundigen zo onbewogen tegen het dialect aankijken: ze gebruiken dialect wèl als studie-object, maar bekommeren zich niet om de sprekers ervan, die de scheve verhouding tussen dialect en standaardtaal aan den lijve ervaren.

Veldeke bijvoorbeeld

In de jaren zestig ben ik lid geworden van de vereniging ‘Veldeke’. Veldeke, de naam van een Limburgse taalbeweging, is een letternaam: Voor Elk Limburgs Dialect Een Krachtige Eenheid. Gelukkig bekommert niemand zich thans om het programma dat uit die volledige naam zou moeten worden afgeleid. Zou men ooit één Limburgs dialect gewild hebben?

Veldeke is ontstaan in de stad van Henric van Veldeke: Maastricht. De vereniging is opgericht in 1927, vanuit de behoefte om de eigen taal en identiteit te blijven behouden toen de opkomende mijnbouw nogal wat veranderingen teweegbracht. In april 1988 waren er bijna 2600 leden: individuen of instanties. De vereniging stelt zich in het algemeen tot doel ‘het instandhouden en bevorderen van de Limburgse dialecten’. Dat brengen wij in praktijk door publikaties over de Limburgse taal en volkscultuur uit te brengen en te verspreiden, en door lezingen te houden. Veldeke is ook een vereniging die de gelegenheid biedt om over taal te discussiëren buiten taalkundige kring.

Lid worden van zo'n vereniging is wel geaccepteerd, maar je stuit op bezwaren als je gaat morrelen aan gevestigde normen over taalgebruik. Ik heb in het tijdschrift Veldeke wel eens beweerd dat het niet onbeleefd is om dialect te spreken tegen iemand die dat dialect wel verstaat maar niet spreekt. Ook moet naar mijn mening de ‘taalkeuze’ in gemeenteraadsvergaderingen niet zo klakkeloos verlopen als nu vaak gebeurt: de plaatselijke taal past daar net zo goed (of beter) als het standaard-Nederlands. Wie dergelijke dingen verkondigt, krijgt allerlei reacties: er zijn mensen die je tegen je wil in hun armen willen sluiten, en andere verketteren je. Veldeke is over het algemeen een rustige, bezadigde club van mensen die vooral willen genieten van al die prachtige dialecten. Men heeft daar niet veel gedachten over gevechten betreffende taalverhoudingen. Daarom vallen opmerkingen zoals de bovenvermelde zelfs daar niet bij iedereen goed.

Ook zijn er mensen - Veldeke heeft daar niets mee uit te staan - die lijden aan wat ik maar zal noemen ‘Hollandhaat’. Ze zoeken naar alles en iedereen die hen steunt bij hun inspanningen om zich zo veel mogelijk van ‘Holland’ te onderscheiden, zelfs om lucht te kunnen geven aan separatistische neigingen. Taal speelt daarin natuurlijk een belangrijke rol. Dergelijke personen schijnen niet te kunnen begrijpen dat er principiële uitspraken over taalgebruiksgewoonten gedaan kunnen worden die:

-	niet inhouden dat de ene taal in alle omstandigheden mooier, beter of bruikbaarder is dan de andere;
-	niet inhouden dat je territorium-wensen hebt;
-	niet betekenen dat je lijdt aan Holland- of Hollanderhaat.

Negatief imago

Door het gebrek aan nuance in de houding ten opzichte van dialecten, wordt het deelnemen aan een taalemancipatiebeweging vaak negatief gewaardeerd, vooral als je in het onderwijs werkt. Wie, zoals ik, voorstander is van het gebruik van de thuistaal (meestal dialect) van de leerlingen als referentiepunt gedurende de hele jaargang (dus niet alleen in de eerste weken), die krijgt in de schoenen geschoven dat hij de thuistaal overal wil invoeren.

De dialecten staan volgens velen onder druk. Vooral de discussie over onderwijskansen en -prestaties is in het

[p. 163]

nadeel van dialecten en hun sprekers. Via de media worden er vaak negatieve typeringen gegeven van dialectsprekers. In reclameboodschappen staat dialectgebruik weliswaar voor degelijkheid en betrouwbaarheid, maar de bijsmaak van naïveteit en bekrompenheid is onvermijdelijk. In kwis-programma's waarin kwisleiders of -deelnemers zo nodig dialecten moeten imiteren, komen de stereotiepe denkbeelden over dialectsprekers nog duidelijker tot uiting.

Actieve dialectverenigingen

Er bestaat bij mijn weten geen enkele studie over taalemancipatiebewegingen in Nederland. De bewegingen hebben onderling ook nauwelijks contact; voor zover dat er is, bestaat het uit een wederzijds lidmaatschap om elkaars verenigingstijdschriften te ontvangen. De afdeling Dialectologie van het P.J. Meertens-Instituut in Amsterdam kon mij wel een lijst verschaffen met de namen van een aantal actieve dialectverenigingen. In kaart gebracht, levert die lijst het volgende beeld op.

De aanduidingen ‘lokaal’ staan voor:

A.	Scheveningen
B.	Krimpenerwaard
C.	Alblasserwaard
D.	Hoeksche Waard
E.	Sliedrecht.

Een overzicht van de regionale bewegingen geeft het volgende beeld.

nr.	plaats	naam	zorg voor
1.	Sint Annen	Stichting Ons Bildt	het Bildts
2.	Ljouwert/Leeuwarden	Fryske Akademy	het Fries
3.	Groningen	Nedersaksisch Instituut RUG	het Saksisch
4.	Oosterwolde	Stellingerwarver Schrieversronte	het Stellingwerfs
5.	Assen	Jan Naarding-instituut	het Drents
6.	Hoorn	Genootschap Oud West-Friesland	het Westfries
7.	Kampen	IJsselakademie	IJsselstreekdialecten
8.	Borne	Twente-akademie	het Twents
9.	Doetinchem	Staring-Instituut	het Achterhoeks
10.	Den Bosch	Noordbrabants Genootschap	het (Noord-) Brabants
11.	Vlissingen	Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek	het Zeeuws
12.	Maastricht	Veldeke	het Limburgs

De hier uitgewerkte lijst draagt bij het Meertens-Instituut de naam ‘Regionaal Taalonderzoek’. Andere werkzaamheden worden op de lijst niet vermeld. De kaart verraadt dat de meeste instituten werkzaam zijn in het oosten van ons land, vooral in het noordoosten. Utrecht, Zuid-Holland en de Veluwe hebben volgens deze gegevens geen regionaal instituut of vereniging voor streektaal. Toch gebeurt er op diverse niet-genoemde plaatsen het een en ander: via de radio weet ik dat er op veel plaatsen gewerkt wordt aan dialectwoordenboeken.

Wat doen ze zoal?

De termen taalbeweging en taalemancipatiebeweging worden door elkaar gebruikt. Waar staan beide voor? De vereniging of het instituut dat ermee wordt aangeduid, moet op zijn minst zorg voor taal hebben. ‘Taal’ staat dan ook voor dialect: dat màg volgens zuiver taalkundige principes.

Soms gaat de zorg van een dergelijke beweging veel verder dan alleen de taal. Het Genootschap Oud West-Friesland bijvoorbeeld houdt zich bezig met alles wat het medebepalend acht voor de Westfriese identiteit. Dat gaat tot en met de feitelijke vormgeving van de gebouwen en het wegennet in de streek. Soms doen de instituten zelf wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld het Nedersaksisch Instituut aan de Rijksuniversiteit Groningen; soms ondersteunen ze wetenschappelijk werk van anderen. Bij Veldeke draagt men bij aan allerlei onderzoekingen en ondernemingen. Het Limburgs Woordenboek, dat wordt samengesteld door medewerkers van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde, wordt voor een klein deel door Veldeke gesubsidieerd; de ‘morele’ ondersteuning van dat enorme werk is veel groter.

[p. 164]

Er is een aantal werkzaamheden dat bij Veldeke centraal staat of stond; bij de andere emancipatiebewegingen zal dat waarschijnlijk hetzelfde zijn. Ik noem er enkele:

a)	een spelling ontwerpen. De spelling van een streektaal levert altijd hevige discussies op. Het grootste probleem is de vraag of allerlei fonetische varianten in de spelling moeten worden weergegeven of niet. Als dat niet gebeurt, vinden de autochtone sprekers dat hun taal niet nauwkeurig is weergegeven; als dat wèl gebeurt, is de spelling voor niet-autochtonen niet om te genieten. In Eijsden wordt ‘kastanjeboom’ bijvoorbeeld gespeld als ‘kesjpaoëngelebóóm’.
b)	woordenboeken samenstellen;
c)	spreekwoordenboeken en lijsten met uitdrukkingen samenstellen;
d)	ijveren voor een rubriek in regionale of lokale tijdschriften, en voor dialectprogramma's op de regionale of lokale radio;
e)	meewerken aan het samenstellen van onderwijsprogramma's waarin aandacht is voor de eigen taal. Binnen Veldeke gebeurt dit overigens maar zeer beperkt; alleen in Maastricht wordt er aan zo'n opzet gewerkt. Er is verder vrij weinig bekend over de taalemancipatiebewegingen.

Drijfveren

Het ledenaantal van Veldeke (2600) lijkt vrij laag vergeleken met het aantal sprekers van Limburgse dialecten. We moeten daarbij wel bedenken dat vele geïnteresseerden er moeite mee hebben zich als lid op te geven of al in andere verenigingen hun liefde voor de taal demonstreren. Heel wat heemkundekringen en historische genootschappen hebben aandacht voor taal en taalverhoudingen; ze verzamelen woorden en verzorgen uitgaven daarover.

We weten ook niet veel over de drijfveren van de leden van Veldeke en van andere verenigingen. Bij mijzelf is die drijfveer de afkeer van taaldwang. Ik zou - binnen de eis van verstaanbaarheid - een veel grotere mate van vrijheid in taalkeuze willen bereiken.

Niet zozeer om mijn dialect te laten overleven; als dat gebeurt, vind ik dat prima. Maar wel om mensen die nu vanwege die taaldwang zwijgen, een eerlijke kans te geven. Taaldwang betekent voor dialectsprekers: ‘je moet een andere taal kiezen, de standaardtaal’, een dwang die veel sprekers monddood maakt.

Oproep

Het is naar mijn mening op zijn plaats een onderzoek te doen naar wat er allemaal gaande is binnen taalbewegingen. Ik zou zelf graag willen weten:

-	welke taalbewegingen er bestaan in Nederland, en
-	welke doelstellingen die bewegingen nastreven.

Vandaar mijn oproep aan degenen die actief zijn in een dergelijke beweging, mij van het bestaan en de doelstellingen van hun organisatie op de hoogte te stellen. De redactie van Onze Taal zal de ontvangen reacties naar mij doorsturen.