Onze Taal. Jaargang 57

[p. 156]

Nederlands als tweede taal
Vijf Voorzetten van de Nederlandse Taalunie
Anne Kerkhoff - Faculteit der Letteren, Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg

In de reeks Voorzetten van de Nederlandse Taalunie zijn tussen 1985 en 1988 vijf notities verschenen die betrekking hebben op het onderwijs Nederlands als tweede taal aan volwassenen. Verhallen (1987) geeft een overzicht van cursussen Nederlands als tweede taal in Nederland; Leman e.a. (1987) doen dat voor Vlaanderen en Brussel. Beide inventarisaties vormen uitstekende ‘voorzetten’ voor de discussie over het instellen van een certificaat Nederlands als tweede taal, die in de andere drie notities centraal staat (Montens en Sciarone 1985, Beheydt 1987 en Leman e.a. 1988).

Ongeveer 5% van de Nederlandse en 4% van de Vlaamse bevolking heeft een buitenlandse nationaliteit. Dat betekent dat voor minstens een op de twintig inwoners van het Nederlandse-taalgebied geldt dat het Nederlands niet ‘onze taal’ is. Door hun verblijf in Nederland of Vlaanderen worden vele van deze anderstaligen echter gedwongen de Nederlandse taal te leren. Volwaardig functioneren in de Nederlandse of Vlaamse samenleving stelt immers in bijna alle gevallen hoge eisen aan de taalvaardigheid in het Nederlands. Beheersing van het Nederlands is noodzakelijk om in het Nederlandstalige onderwijs succesvol te zijn, om een plaats te vinden op de arbeidsmarkt, om contacten te kunnen leggen, om op te komen voor eigen rechten.

Verplicht stellen?

Montens en Sciarone (1985), beiden werkzaam bij de vakgroep Toegepaste Taalkunde van de Technische Universiteit te Delft, zijn van mening dat de beleidsmatige erkenning van de noodzaak van voldoende kennis van het Nederlands automatisch leidt tot de wens die kennis verplicht te stellen. ‘Verplichtstelling is vanuit het geschetste perspectief onvermijdelijk’ zo stellen de auteurs in hun Voorzet ‘omdat buitenlanders - ondanks de maatschappelijke noodzaak van voldoende kennis van het Nederlands en zelfs wanneer zij materieel de individuele of collectieve mogelijkheden hebben die te verwerven - dit op “vrijblijvende” basis niet (of slechts over een zeer lange periode) blijken te doen.’

Voor wie kennis heeft genomen van de Voorzetten van Verhallen en Leman e.a., is die conclusie niet zo vanzelfsprekend. De inventarisaties van lessen Nederlands als tweede taal tonen geenszins aan dat er bij anderstalige volwassenen geen belangstelling bestaat voor het leren van de Nederlandse taal. De onderzoeksresultaten laten wel zien dat er het een en ander schort aan de kwaliteit van het onderwijs dat anderstaligen wordt geboden. Verhallen schetst voor Nederland het beeld van een onoverzichtelijke wirwar van cursussen, waarin elke, ook de zeer gemotiveerde en hoogopgeleide allochtoon het spoor bijster moet raken. Voor personen die in hun eigen land geen enkele opleiding hebben gevolgd, zijn de mogelijkheden tot scholing minimaal. Vervolgopleidingen blijken doorgaans moeilijk toegankelijk.

De situatie in Vlaanderen en Brussel is overigens nog veel minder rooskleurig. Het ligt dan ook niet voor de hand om allochtonen te verplichten lessen Nederlands te volgen. Veel meer voor de hand liggen aanbevelingen als:

-	verbeter de faciliteiten voor cursussen Nederlands, en
-	vergroot de deskundigheid van de docenten.

Daarmee zou waarschijnlijk ook het enorme verloop onder docenten en cursisten afnemen.

Certificaat Nederlands

Het verplicht stellen van het leren van de Nederlandse taal is niet het enige argument dat in de vijf Voorzetten wordt genoemd voor het invoeren van centrale examens Nederlands als tweede taal. Verhallen (1987) verwacht dat het invoeren van examens ertoe zou kunnen leiden dat de chaotische situatie in het tweede-taalonderwijs aan volwassenen verbetert. Terecht benadrukt hij dat de verschillen in leerwensen en leermogelijkheden van anderstalige volwassenen het noodzakelijk maken dat er verschillende examens worden ingevoerd. Hij pleit voor afzonderlijke examens voor lezen, luisteren, spreken en lezen. De genoemde deelvaardigheden zouden op verschillende niveaus getoetst moeten worden. Verhallen is het wat dat betreft dan ook niet eens met de opvatting van Montens en Sciarone, die betogen dat één globale taaltoets voldoende mogelijkheden biedt om het verplicht te stellen taalvaardigheidsniveau van anderstaligen te meten. Dat betekent overigens evenmin dat Verhallen het eens is met Beheydt (1987), die in zijn Voorzet een uitvoerig pleidooi houdt voor het hanteren van het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal voor het toetsen van tweedetaalvaardigheid. Hoewel Verhallen de opzet van het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal ondersteunt, is hij van mening dat het Certificaat aangepast zou moeten worden om binnen het tweede-taalonderwijs zinvol gebruikt te kunnen worden. Verhallen laat daarmee zien veel meer inzicht te hebben in de specifieke kenmerken van het tweede-taalonderwijs aan volwassenen dan Beheydt en dan Montens en Sciarone. Beheydt beweegt in zijn notitie hemel en aarde om aan te tonen dat het bestaande Certificaat Nederlands als Vreemde Taal uitstekende mogelijkheden biedt voor het toetsen van tweede-taalvaardigheid.

Leman e.a. (1988) verwachten dat zelfs het behalen van een certificaat waaraan geen ‘rechten’ zijn verbonden (het zogenoemde civiel effect) de cursisten motiveert. Ervan uitgaande dat het niet meer dan rechtvaardig is om ook laaggeschoolden te belonen voor hun inspanningen, pleiten zij voor invoering van een erkend examen dat ‘eerste aanspreekbaarheid’ toetst. Bij het instellen van een dergelijk laag certificaatsniveau zou echter aan de voorwaarde moeten worden voldaan ‘(...) dat men niet de illusie creëert dat dit eerste certificaat toereikend zou zijn’ (blz. 73).

Met deze opmerking raken Leman e.a. niet alleen de kern van de discussie over de wenselijkheid van het instellen van certificaten Nederlands als tweede taal, maar ook het centrale probleem van het onderwijs Nederlands als tweede taal aan volwassenen.

[p. 157]

Taal is maar één factor

‘Voor het schoonmaken van schepen en het metselen van muren heb je geen Nederlands nodig’, verzucht Mehmet Ekin, een Turk die in het Buitenlanders Bulletin (1985, 7, blz. 21-23) wordt geïnterviewd. De meeste buitenlanders in Nederland en België moeten genoegen nemen met slecht betaalde handenarbeid waarvoor geen of weinig vooropleiding en taalvaardigheid vereist zijn. De arbeidsomstandigheden zijn daarbij doorgaans van dien aard dat er weinig mogelijkheden zijn tot communicatie met Nederlandstalige collega's. Mehmet Ekin: ‘We kwamen nooit met Nederlanders in contact. In de kantine zitten Nederlanders bij Nederlanders, en Turken bij Turken. De Nederlanders zeiden alleen maar dag of alles goed?, of Holland mooi? Dit was alles wat we leerden. Af en toe gingen we naar de discotheek. Wat drinken?, alles goed? en getrouwd? zeiden we. Dat was het. Daar eindigde het gesprek.’

De waarde van een certificaat op het allerlaagste niveau heeft naar alle waarschijnlijkheid niet meer waarde dan het ‘strikdiploma’ dat vierjarigen op sommige kleuterscholen krijgen uitgereikt wanneer ze erin geslaagd zijn hun eigen schoenen dicht te knopen. Het is zeer de vraag of allochtone volwassenen door middel van een dergelijk diploma worden aangezet tot het leveren van alle inspanningen die noodzakelijk zijn om Nederlands te leren.

Ook van certificaten die getuigen van een veel hoger niveau van vaardigheid in het Nederlands mogen geen wonderen verwacht worden. Uit gegevens die het Landelijk Bureau Racismebestrijding verzamelde, komt naar voren dat een goede beheersing van de Nederlandse taal voor allochtonen lang niet altijd voldoende is om door sollicitatieprocedures heen te komen. De instelling van certificaten zou al nuttig zijn als werkgevers daardoor zouden afzien van het stellen van oneigenlijke en onredelijke eisen aan het taalvaardigheidsniveau van anderstalige sollicitanten; aan allerhande andere belemmeringen, zoals vooroordelen, kunnen de certificaten toch geen einde maken.

Het is een verdienste van de Nederlandse Taalunie dat zij onderzoek naar en publikaties over onderwijs Nederlands aan anderstaligen stimuleert. De auteurs van de Voorzetten laten zien dat er op dat terrein nog veel werk verricht moet worden; de Taalunie laat zien dat dat werk haar ter harte gaat.

Montens, F. en A.G. Sciarone (1985), Nederlands bij buitenlanders, Voorzetten 5, Groningen/Leuven.

Beheydt, L. (1987), Het Certificaat Nederlands en Nederlands als Tweede Taal, Voorzetten 7, Groningen/Leuven.

Verhallen, S. (1986), Lessen Nederlands voor anderstalige volwassenen in Nederland. Een inventarisatie van cursussen naar doel en opbrengst. Voorzetten 9, 's-Gravenhage.

Leman, J., K. Sergeijssels en W. Geirnaerdt (1987), Lessen Nederlands voor anderstalige volwassenen in Vlaanderen en Brussel. Een inventarisatie van cursussen naar profiel van cursisten en lesgevers. Voorzetten 11, 's-Gravenhage.

Leman, J., K. Sergeijssels en W. Geirnaerdt (1988), ‘Beter één certificaat in de hand...’ Voorzetten 13, 's-Gravenhage.