Onze Taal. Jaargang 57

[p. 153]

Opnieuw klemtonen
J. Posthumus - ex-medewerker Anglistisch Instituut RU Groningen

Klemtonen op onverwachte plaatsen blijken een voortdurende bron van ergernis. Naast de vele incidentele opmerkingen daarover in Onze Taal zijn er ook langere artikelen aan dit onderwerp gewijd. In het mei-nummer van 1983 (blz. 61-62) verzamelde J.K. Reestman al eens een groot aantal voorbeelden van verschoven woordklemtonen, en in het afgelopen juni-nummer (blz. 90-91) heeft F.P. Tros er nog een schepje bovenop gedaan door ook zinsaccenten in zijn betoog te betrekken. Naar mijn oordeel doen beide artikelen echter onvoldoende recht aan de factoren die verantwoordelijk zijn voor geheel normaal optredende klemtoonverschuiving in het woord en klemtoonspreiding over de zin. De dingen die door de auteurs worden opgemerkt, kunnen dan ook niet zonder meer als ‘foutief’ worden aangemerkt.

In de woordenboeken vinden we de beklemtoning aangegeven die geldt wanneer het woord in kwestie op zichzelf of in niet-nadrukkelijke spreekstijl wordt uitgesproken. In de context van de zinsuiting zijn afwijkingen van dat klemtoonpatroon echter heel goed mogelijk. In bepaalde omstandigheden kan met name een lettergreep die normaliter het hoofdaccent draagt, deze klemtoon geheel verliezen, en omgekeerd kan een sterke klemtoon verschijnen op een lettergreep die anders slechts een bijaccent draagt.

Geenszins abnormaal

Laten we een voorbeeld noemen. Het woord ‘grandioos’ heeft in de woordenboeken de klemtoon op de laatste lettergreep: ‘grandioos’ dus. Wie het woord een sterke gevoelslading mee wil geven, zal een extra klemtoon leggen op de eerste lettergreep: ‘Het was grandioos!’ De beginlettergreep kan dan zelfs zoveel nadruk krijgen dat de eindklemtoon niet meer als de sterkste wordt ervaren. Omdat er, zoals ook door F.P. Tros wordt gereleveerd, een neiging bestaat twee opeenvolgende klemtonen te vermijden, kan de eindklemtoon in ‘grandioos’ zelfs helemaal verdwijnen, zoals in ‘een grandioos voorstel’. (Dit kan, maar hoeft niet: ‘een grandioos voorstel’ blijft mogelijk.)

Alle woorden van drie of meer lettergrepen hebben naast het hoofdaccent ook nog een potentieel bijaccent. Woorden als ‘activiteit’ en ‘kanalisatie’ hebben naast het hier aangeduide hoofdaccent het bijaccent liggen op de eerste lettergreep. Als F.P. Tros er melding van maakt dat de klemtoon in zulke woorden ten onrechte op deze beginlettergreep wordt gelegd, wordt er helaas niet bij gezegd of er ook nog een klemtoon viel op de normale plaats in het woord. Maar zelfs als dit niet het geval was, lijkt mij een zin in het weerbericht als ‘de activiteit van de depressies is afgenomen’ geenszins abnormaal. Ter wille van de levendigheid zet de spreker dan een accent op het vroegste moment in de zin waar dat mogelijk is. Dat we dan te maken hebben met een verschijnsel dat onder de zinsintonatie valt, wordt duidelijk als we deze mededeling in een andere vorm gieten: de zin ‘de depressies vertonen een afnemende activiteit’ kan het niet zonder een afsluitend accent op -teit stellen. Dat er daarnaast ook nog een klemtoon op ac- wordt gelegd, is niet uitgesloten. Het is nu eenmaal onmogelijk te verordonneren hoeveel klemtonen er precies in een zin moeten vallen. Dat hangt ervan af of een meer of minder nadrukkelijke spreekstijl wordt gehanteerd. We zullen dan ook moeten billijken dat iemand die zich tot een gehoor richt, méér klemtonen gebruikt dan degene die een gesprek voert in kleine kring.

De halve werkelijkheid

Een aantal gevallen genoemd door F.P. Tros betreft het geven van nadruk aan woordsoorten die volgens hem geen nadruk zouden moeten krijgen, zoals voorzetsels en lidwoorden. Enkele van de voorbeelden die worden gegeven zijn ‘de minister van Buitenlandse Zaken heeft in een interview...’, ‘het ongeluk met de space-shuttle...’ en ‘al deze programma's, bij de VARA!’ Jammer genoeg wordt in deze en andere voorbeeldzinnen niet aangegeven waar de verdere klemtonen liggen. In elk geval lijkt het niet mogelijk dat, zoals beweerd wordt, in deze gevallen ‘het zinsaccent’ op de gecursiveerde woorden valt: dat moet toch beslist verderop in de zin liggen.

Laten we het er maar op houden dat naast de andere gebruikte klemtonen de genoemde woorden met meer dan minimale nadruk werden uitgesproken. Is dit af te keuren? Voorzetsels kunnen, dunkt mij, best enige nadruk hebben zonder dat noodzakelijkerwijs contrastieve associaties worden gewekt: ‘In Parijs’ hoeft niet te betekenen ‘dus niet daarbuiten’. In het gegeven voorbeeld ‘bij de VARA!’ (ik geef beide vereiste klemtonen aan) mag een sterke nadruk op bij zelfs als in hoge mate functioneel gelden in dit soort nogal nadrukkelijk gebrachte propaganda-slogans. Wat verder de kritiek op de uitspraak van het en er betreft, wie durft van zichzelf te beweren dat hij of zij deze woordjes nooit en te nimmer de volle vorm geeft, ook wanneer dat strikt genomen niet nodig is? Sterktevariaties horen ook hier tot de normale spraakverschijnselen, en het is nauwelijks mogelijk aan te geven waar hier een grens van toelaatbaarheid wordt overschreden.

Mijn opmerkingen zou ik als volgt willen samenvatten. Klemtoonverschuivingen binnen een woord hebben vaak te maken met de plaats die dat woord inneemt in het zinsverband. Opmerkingen over dit verschijnsel snijden dan ook alleen hout als de zinscontext in de discussie wordt betrokken. Verder hangen aantal en sterkte van klemtonen in de zin samen met verschillen in spreekstijl.

Wie kritiek op bepaalde verschijnselen wil baseren op een ‘objectieve taalnorm’ moet uiterst zorgvuldig te werk gaan, omdat hij zich anders gemakkelijk zal verliezen in sterk subjectief gekleurde veroordelingen.