Onze Taal. Jaargang 57

Van woord tot woord
Sinaasappel
Marlies Philippa

1988, het jaar van de William-and-Mary-vieringen, het jaar waarin stadhouderkoning Willem III van Oranje extra in de belangstelling staat, de man aan wie de Engelse en Ierse Orangemen of Orangists hun naam ontlenen. Oktober. Enkele weken na prinsjesdag, de dag van de financiële klappen, maar ook van de gouden Oranjepronk. Oktober. De r is alweer een maand in de maand. Het is vitamine-C-tijd; het sinaasappelseizoen is begonnen. Sinaasappels, appelsienen, appeltjes van oranje, oranjeappels. Ranja maak je ervan. En orangeade.

Het gaat hier om een uitheemse citrusvrucht, die in ons taalgebied verschillende namen heeft. Enerzijds appeltje van oranje of oranjeappel, anderzijds sinaasappel of appelsien. De benaming oranje(appel) komt nu alleen nog maar voor langs de Franse grens en de taalgrens. Vroeger was dit woord veel ruimer verbreid in het Nederlands.

Ons Huis van Orange

Oranje is internationaler dan sinaasappel. Denk maar aan het Frans en het Engels; beide talen kennen de orange. Maar het woord is er niet inheems, zomin als de vrucht het is. Oranje stamt uit het late Sanskriet, de Oudindische taal waarin de sinaasappelboom - en wel de bittere variant - naranga heette. Het Perzisch nam dit woord over als narang en vervolgens kwam het in het Arabisch als narandj. Veel Arabische woorden zijn via het Spaans in de Europese talen gekomen; dat geldt ook voor de oranje. Het Spaans heeft nog steeds zijn naranja.

De beginklank van naranja, de n, werd in het Frans, het Italiaans en het Portugees opgevat als het onbepaald lidwoord. In deze talen ontstond toen een nieuw zelfstandig naamwoord zonder de n: in het Italiaans werd het arancia en in het Portugees laranja. De l is een rest van het oude Portugese bepaalde lidwoord la.

Wij hebben de oranje via het Frans. In deze taal is de a- veranderd in een o-. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Zo zegt men wel dat er een verband werd gelegd met or ‘goud’: arange zou orange zijn geworden door de gouden kleur. Volgens enkele Franse etymologen klopt deze verklaring niet. Zij zien een verband met de Zuidfranse plaats Orange, de stad waaraan ons vorstenhuis zijn naam ontleend heeft. De vrucht heette in het Frans eeuwenlang pomme d'orange: ‘appel uit Orange’, ‘appel van Oranje’. De arange werd vanuit Orange naar het noorden vervoerd. Vandaar pomme d'orange en later orange.

De plaatsnaam Orange heeft niets met narandj te maken. In de Romeinse tijd heette de stad Arausio; later is die naam verbasterd tot Orange. Het Nederlandse vorstenhuis dankt zijn naam aan de plaats Orange, maar de kleur waarmee het zich tooit aan de kleur van de oranje(appel).

[p. 152]

De zoete ‘appel-china’

In de Nederlanden noemen we de oranje meestal sinaasappel (een paar eeuwen geleden vaak geschreven als Chinaasappel) of appelsien. In het noorden (behalve in Groningen) overheerst tegenwoordig de naam sinaasappel, in het zuiden appel(le)sien. Deze benaming wordt meestal verklaard als ‘China-appel’ of ‘appel uit China’. De zoete sinaasappel is inderdaad vrij laat uit China naar Europa gekomen, in tegenstelling tot de bittere soort, die veel eerder uit Zuidoost-Azië was geïmporteerd. De bittere variant heet bij ons pomerans, een woord dat komt van het Middellatijnse pom-arancia, waarin we de (n)arandj weer terugvinden.

De meeste talen hebben de naam van de bittere sinaasappel dus overgedragen op de zoete sinaasappel, maar wij hebben voor de zoete een apart woord. Sinaasappel werd door vroegere etymologen ook wel verklaard als ‘Messina-appel’, naar de zeehaven die ons het fruit leverde. Op analoge wijze zou de Kortrijkse sinaasappel, de gien-of geenappel naar Genua vernoemd zijn. Gienappel kan evenwel ook ontstaan zijn uit een spellinguitspraak van chienappel ‘China-appel’.

Apfelsine in het Duits is een leenwoord uit het Nederlands. Ook het Russisch heeft zijn apel'sin en het Zweeds zijn apelsin aan onze taal ontleend. Nederland speelde een belangrijke rol in de sinaasappelhandel. Rond 1500 brachten de Portugezen de sinaasappel van Zuid-China naar het westen. Vandaar dat de sinaasappel in het Italiaans ook wel portogallo wordt genoemd en in het Bulgaars portokal. In het Arabisch heet de bittere sinaasappel nog steeds narandj, het woord dat de grondslag vormt voor de benaming van de zoete variant in diverse Europese talen. De ironie wil dat de naam van de zoete soort in het Perzisch en het Arabisch van nu burtukaal (‘Portugal’) is.