Onze Taal. Jaargang 57

[p. 138]

Van woord tot woord
Wauw
Marlies Philippa

Ik ken niet zo heel veel talen, maar het Nederlands is de enige taal die ik ken waarin zowel de f, de v, de w als de ‘dubbele w’ voorkomen. Met de ‘dubbele w’ bedoel ik de ‘Engelse’ w. Die hebben wij aan het eind van tweeklanken, zoals in nieuw en nauw. Sommige zuidelijke dialecten kennen de ‘gewone’ w niet en veel Hollanders noemen de f een ef en de v een fee, maar in het Standaardnederlands bestaan alle vier de varianten. In de ons omringende talen niet. Het Duits spreekt zijn v uit als een f en het Zweeds als een w. Het Engels kent de ‘gewone’ w niet en in het Frans bestaat de letter w wel in een paar leenwoorden, maar de uitspraak daarvan neigt naar een v of een ‘dubbele w’. Voor veel buitenlanders is het buitengewoon moeilijk om de Nederlandse woorden vel en wel of veer en weer van elkaar te onderscheiden. Ze horen het verschil niet en ze kunnen dat verschil zelf dan ook niet maken.

Over klanken en letters wil ik het deze keer hebben. Meestal spring ik in mijn artikelen van woord tot woord; vandaag houd ik me bezig met de opbouw van een woord. Waaruit bestaat een woord, uit wat voor elementen is het samengesteld? De een zal zeggen uit klanken, de ander uit letters. Beiden hebben gelijk, maar dat betekent nog niet dat klanken hetzelfde zijn als letters. Klanken horen bij de gesproken taal, bij de uitspraak; letters bij geschreven taal, bij de spelling.

De rek eruit

Er bestaan in het Nederlands veel meer klanken dan ons alfabet letters bevat. Dat komt doordat het alfabet niet voor onze taal is ontworpen. Het gevolg is dat we verschillende klanken soms met dezelfde letter weergeven. Kijk maar naar het woord spelregel: driemaal de letter e, en driemaal anders uitgesproken. Soms gebruiken we lettercombinaties om er een bepaalde klank mee aan te duiden, bijvoorbeeld oe en ng.

De klanken verdelen we in klinkers en medeklinkers. Er zijn lange en korte klinkers. In het Nederlands komen echt lange klinkers eigenlijk alleen nog maar voor de -r voor. We horen dat goed als we woordparen gaan vergelijken, zoals Guus-guur, Piet-pier, boek-boer. Omdat Nederlanders niet gewend zijn de lange klinkers langgerekt uit te spreken, kost het hun vaak moeite dat wel te doen in talen waar lange klinkers werkelijk altijd lang zijn.

Het Nederlands heeft dus bijna geen lange klinkers meer, maar de lange medeklinkers zijn helemáál verdwenen. Vroeger waren die er wel, evenals ze er nu nog steeds zijn in talen als het

Zweeds of het Arabisch. Maar tegenwoordig spreken wij de k in baker hetzelfde uit als de dubbelgeschreven k in bakker. De verdubbeling van de mede-klinkerletter is uitsluitend een spellingkwestie geworden.

Onze oosterse erfenis

Zoals uit het woord spelregel bleek, kan één letter soms verschillende klanken aanduiden. Het alfabet bezit te weinig letters voor onze klanken. Toch zitten er ook letters in die we eigenlijk helemaal niet nodig hebben. Zo komen de c, de q, de x en de y alleen maar voor in vreemde woorden en in namen. In vreemde woorden die totaal vernederlandst zijn, is de c vaak door een s (bijvoorbeeld sigaret) of door k (vakantie) vervangen, de qu door k (etiket) of kw (kwaliteit), de x door ks (tekst) en de y door i (piramide) of ie (asiel).

Ons alfabet bevat 26 of 27 letters. Zevenentwintig als we de ij als een aparte letter beschouwen. Van die zevenentwintig kunnen er maar zeven voor klinkers worden gebruikt: a, e, i, o, u, y, ij. Toch is het Nederlands meer een klinkertaal dan een medeklinkertaal. Dat wij zoveel consonantletters hebben, komt doordat ons alfabet uit het Midden-Oosten afkomstig is, uit een Semitische taal. In de Semitische talen zijn de medeklinkers belangrijker dan de klinkers.

Rond 1200 voor Christus werd de voorloper van ons alfabet ontwikkeld door de Feniciërs, een volk dat in het huidige Libanon woonde. Ten dele baseerden zij zich daarbij op oudere voorbeelden, zoals de hiëroglyfen. De Feniciërs spraken een Semitische taal, een taal uit dezelfde taalfamilie als het

Arabisch en het Hebreeuws. Zij ontwierpen een schrift met 22 letters. Ook bedachten zij de volgorde die wij nog steeds aanhouden.

Enerzijds hebben het Arabische en het Hebreeuwse schrift zich uit dat Fenicische alfabet ontwikkeld, anderzijds zijn het Romeinse en het cyrillische schrift er via het Grieks uit voortgekomen.

Het alfabet is genoemd naar de eerste twee letters zoals ze in het Grieks werden uitgesproken. De benamingen van de Hebreeuwse letters tonen nog de oorspronkelijke Fenicische naam. Deze naam duidde het pictogram (het gestileerde ‘plaatje’) aan waarvan de letter was afgeleid.

Zo betekende alef, de eerste letter, ‘rund’; de beeltenis was die van een koeiekop. In de hiëroglyfen, een pictografisch schrift, stonden de horens naar boven; bij de Feniciërs werd de letter 90^o gedraaid en bij de Grieken nogmaals 90^o. De horens kwamen dus naar beneden te staan: A. De hoofdletter is sindsdien ongewijzigd gebleven. Bet, de tweede letter, betekende ‘huis’, een betekenis die het Arabische bait nog steeds heeft. Bet maakt ook deel uit van de plaatsnaam Bethlehem. De letter b was oorspronkelijk de tekening van een huis.

De Y in diaspora

De interessantste ontwikkeling heeft de zesde letter van het alfabet gehad, de wāw, de Y. Deze letter, die ‘spijker’ betekende, duidt in de Semitische talen twee klanken aan: een medeklinker w (uitgesproken als de ‘Engelse’ w) en een klinker oe.

In het Grieks werd deze letter uitgesplitst naar beide functies. In de medeklinkerfunctie schreef men hem als F. Hij werd toen wel digamma genoemd, omdat hij leek op een dubbele gamma. Voor de klinkerfunctie (eerst uitgesproken als u en in het nieuwere Grieks als i) handhaafde men de schrijfwijze Y. Deze letter, de upsilon, plaatste men in het alfabet na de t. In het Fenicische schrift was de t de laatste letter.

[p. 139]

De Etrusken namen het schrift in de achtste eeuw voor Christus van de Grieken over en een eeuw later ontleenden de Romeinen het aan de Etrusken. De upsilon werd voortaan als V geschreven en was de aanduiding voor de v-klank en de oe-klank. Voor de f-klank gebruikte men de digamma. Later kwam ook de Y weer terug; die had men nodig voor het transcriberen van Griekse eigennamen.

In de middeleeuwen werden uit de letter V de letters U en W gevormd en aan het Latijnse alfabet toegevoegd. De W alleen in de Germaanse talen. Resultaat in het huidige alfabet: F, U, V, W, Y. Vijf letters ontstaan uit de zesde letter. Wauw!